X

 

Lëtzebuerger Orthografie

D'Lëtzebuerger Orthografie als PDF

Hei kënnt Dir Iech déi offiziell Lëtzebuerger Orthografie als PDF-Datei eroflueden.

Nieft dem Haapttext vun der Orthografie huet den ZLS och nach zwee Hëllefsdokumenter fir Iech: eng Kéier e preziist Iwwersiichtsdokument, wou all aktualiséiert Reegel genee erkläert gëtt an eng kompakt Versioun vum Iwwersiichtsdokument, wou der déi wichtegst Ännerungen op zwou Säite kënnt noliesen.

PDF
1. D’Vokaler a, i, o an u

D’Vokaler am Lëtzebuergesche kënne kuerz oder laang sinn:

  • kuerz: Buch, krank, Mond, Schinn
  • laang: Biischt, Fro, Fuuss, Ham

Ob d’Aussprooch vum eenzele Vokal a, i, o, u laang oder kuerz ass, gesäit een un der Zuel vu Konsonanten, déi hannendrustinn. En duebele Vokal gëtt ëmmer laang ausgeschwat.

Bei de Vokaler a, i, o an u gëllen am Prinzip dës Haaptreegelen (Quantitéitsreegel):

  • E laange Vokal an enger betounter Silb viru méi Konsonante gëtt duebel geschriwwen:
    ootmen, Staang
  • E laange Vokal um Enn vum Wuert oder virun engem eenzege Konsonant gëtt eenzel geschriwwen:
    blo, Fra, kal, Otem
    delikate Fësch,     mee: delikaatste Fësch
  • E kuerze Vokal gëtt ëmmer eenzel geschriwwen:
    Album, blann, Lastik, Schong

D’Vokaler a, i, o an u ginn a betounte Silbe virun engem eenzege Konsonant laang ausgeschwat. Dat heescht:

E laange Vokal gëtt virun engem eenzege Konsonant just eemol geschriwwen:

Af, al, aner, Biz, Dag, du otems, falen, Libeslidd, molen, schif, tuten

Bei Boot, Moos, Staat (an och staatlech, Staatsbeamten, verstaatlechen asw.) bleift de verduebelte Vokal; als Niewevariant kann och Bot, Mos, Stat geholl ginn.

Bemierkung: En eenzege Vokal virum x gëtt kuerz geschwat; virum g als Reiflaut (also net geschwat ewéi bei Gamma oder Guy), virum mëllen s a virum j gëtt en dacks kuerz geschwat (cf. 4.3.2.2, 4.3.3.2, 4.3.4.2, 4.3.5.3):

Box, faxen, Spigel, Vugel, Dosen, Musel, Knujel, vijenzeg

Déi laang ausgeschwate Vokaler a, i, o an u um Enn vum Wuert ginn eenzel geschriwwen:

A, Fra, Mo, ni, Su

Ausnam: Bei Zoo steet de verduebelte Vokal.

Steet de Vokal an enger betounter Silb a gëtt e virun zwee oder méi Konsonante laang ausgeschwat, da muss e verduebelt ginn:

Aarbecht, laang, liichten, Luucht, riicht, Sprooch

ootmen (mee: Otem, du otems)
du mools, hie moolt (mee: ech molen)
du tuuts (mee: ech tuten, hien tut)
du ziils, hien ziilt (mee: ech zilen)

Bemierkungen:

  • De stommen h gëtt am Lëtzebuergeschen net benotzt, fir d’Längt vun engem Vokal ze markéieren:

Ausnam (dt. Ausnahme)

  • Et gëtt am LD fir verschidde Wierder dat däitscht Schrëftbild als Variant (cf. 4.3.1):

Haaptvariant: Fürerschäin, Niewevariant: Führerschäin

  • Den ie gëtt et am Lëtzebuergesche just als Diphthong (cf. 3.1):

bieden, Giedel, hien, liesen, Schief (Pluriel vu Schaf)

  • Den ie gëtt net als laangen i geschwat ewéi am Däitschen:

hatt liest (dt. sie liest), hien zielt (dt. er zählt), mee: hien ziilt (dt. er zielt)

  • Den däitschen ier bleift, den ie ass do en Diphthong (cf. 3.2.1):

Nieren, schmieren, Regierung

  • Den ie als laangen i bleift bei Friemwierder just an der Endung stoen:

Epicerie, Regie, Poesie

  • D’Vokaler ä, ü an ö ginn no de selwechte Reegele verduebelt ewéi a, o an u:

berüümt; üben, geüübt; lämen, geläämt; blöd, blöödst; Fön, fönen, du fööns; seriö, am seriöösten

  • Wann de laangen ä virun engem r plus en anere Konsonant steet, da gëtt en net verduebelt, mee et kënnt en e hannert den ä (cf. 3.2.3):

Äerd, äert Häerz, Päerd, dir wäert

Fir de kuerzen ä: cf. 2.2.1

Ginn d’Vokaler a, i, o an u (oder ä an ü) kuerz ausgeschwat, da ginn se eemol geschriwwen, also net verduebelt.

Nom betounte kuerze Vokal muss méi wéi ee Konsonant stoen:

  • Entweeder ass de Konsonant verduebelt:

Ball, Bidden, gutt, Hummer, iwwer, Kapp, kromm, änneren, Resümmee

  • Oder et steet e Grupp vu verschiddene Konsonanten hannert dem kuerz geschwate Vokal:

fuschen, Hirsch, Hong, Kand, Krich, Land, Paschtouer, picken, Planz, Stand, Zant, Dünger

Bemierkungen:

  • Virun engem eenzele Konsonant gëtt de betounte Vokal laang geschwat. Wann de betounte Vokal kuerz ass, musse méi Konsonanten hannendrustoen:

e Bal (fir ze danzen), mee: e Ball (fir ze spillen)

üben (laange Vokal), mee: Dünger (kuerze Vokal)

  • Onbetounte Vokaler virun engem eenzele Konsonant kënne kuerz geschwat sinn (cf. 4.1.2):

Anorak, banal, Galerie, harmonéieren, Kanal, Kanoun
Album, Datum, Kaktus, Lastik, Léierin

Fir dee kuerzen ä: cf. 2.2.1

Ausnamen:

  • Den x, de g als Reiflaut, de j an de mëllen s kënnen net verduebelt ginn (cf. 4.3.2.2, 4.3.3.2, 4.3.4.2, 4.3.5.3).
  • Bei verschiddene kuerzen an heefeg benotzte Funktiounswierder steet nom kuerze Vokal just ee Konsonant:

am, an, bis, (do)dran (mee: dodranner),
drop, drun, eran, erop, him, (do)hin (mee: dohinner),
mam, mat, ob, op, um, un, vum, vun, zum

  • Dat ass net esou, wann den eenzele Konsonant no engem kuerz geschwate Vokal géif eng Verwiesslung méiglech maachen:

datt – dat, hatt – hat

Laange Vokal Nol
tuten 		1 Vokal + 1 Konsonant  
extra
Fra		 1 Vokal um Enn  
Strooss
2 Vokaler + 2 Konsonanten
a betounter Silb
Kuerze Vokal Kapp
Nuddel		 1 Vokal + 2 Konsonanten
a betounter Silb
Lastik
Léierin
1 Vokal + 1 Konsonant an onbetounter Silb

Bei zesummegesate Wierder gëtt fir d’Quantitéitsreegel vun de Vokaler am Prinzip all Wuert eenzel gekuckt:

Alstad, Bamschoul, kalbliddeg, Lafschong, Mokrämp

Dat ass och esou, wa just een Deel vum Wuert en eegestännegt Wuert ass:

Bei Wittfra gëtt de Konsonant t verduebelt, well den i kuerz ass an d’Wuertdeeler Witt a fra eenzel gekuckt ginn.

Dat selwecht gëllt bei:

Futtball, Hammbier, Sonndeg, stallhalen

An der betounter Silb gëtt de laange Vokal verduebelt, wa bei enger Zesummesetzung keen Deel vum Wuert en eegestännegt Wuert duerstellt:

Moolzecht, zwiispälteg

Bemierkung: De Fouen-s gëtt eenzel gekuckt an huet keen Afloss op d’Quantitéitsreegel:

Kathedralstuerm, Schidsriichter, Schofspelz

Ausnam: Bei den zesummegesaten Zuelwierder fofzéng, nonzéng gëtt net verduebelt.

E Suffix oder e Prefix gëtt gekuckt ewéi en onofhängegen Deel vun engem zesummegesate Wuert:

Mod – Modchen: Den o ass laang. E muss net verduebelt ginn, well just den eenzele Konsonant d consideréiert gëtt, den ch vum Suffix net.

Af – Äffchen: Den f muss verduebelt ginn, well de Vokal kuerz ass.

Hei eng Lëscht mat deene wichtegste Suffixen:

-chen: Märchen, Ham – Hämmchen, Trap – Träppchen, Tut – Titchen
-bar: strofbar
-haft: narhaft
-lech: änlech, nämlech, üblech, wotlech, berufflech, friddlech, männlech, ongemittlech, zimmlech
-lecht: nämmlecht
-lek: Trap –Träpplek
-ling: Libling, Schädling
-los: wallos
-nes/-nis: Erlabnes (oder: Erlabnis)
-sam: rotsam
-schaft: Grofschaft, Komerodschaft

De Vokal an de Prefixen do-, no-, of- a vir- gëtt laang geschwat an net verduebelt:

dobleiwen, nobréngen, nostoen, ofginn, ofmaachen, virdrun, virgoen, virmaachen

Och de laang geschwate Prefix ur- bleift onverännert (cf. 3.2.1):

Ursaach, ursprénglech, Urteel, verurteelen

Bei de Prefixen a(n)-, in-, on-, op-, u(n)- ass de Vokal kuerz, de Konsonant gëtt awer net verduebelt:

amaachen, anootmen, inkompetent, onméiglech, opmaachen, ugoen, undoen

Ausnam: Bei den Zuelwierder gëtt de Konsonant net verduebelt, wann d’Endung -zeg drukënnt:

zwanzeg, fofzeg, nonzeg

Den -s, dee bei enger Substantivéierung mam Zirkumfix Ge…s, enger adverbialer Wuertbildung oder enger (rarer) Genitivbildung ugehaange gëtt, féiert zu enger Verdueblung vum laang geschwate Vokal:

Gemools, Getuuts, Geaafs
villmools, keemools
daagsiwwer, enges Daags

Dat ass net esou beim Fouen-s:

Kathedralstuerm, Akafstut

Wann e Suffix duerch eng Endung e Konsonant hanne bäikritt, da gëtt de laange Vokal am Suffix verduebelt, och wann en net betount ass.

Suffixen, déi hire Vokal kënne verduebelen, sinn déi heiten:

-al: fatal – fataalt, national – nationaalt
-am: infam – infaamt
-an: profan – profaant, spontan – spontaant
-än: souverän – souveräänt
-ar: elementar – elementaart, polar – polaart
-är: elitär – elitäert, humanitär – humanitäert (cf. 3.2.3)
-at: adäquat – adäquaatst, delikat – delikaatst
-bar: brauchbar – brauchbaart, éierbar – éierbaart
-id: hybrid – hybriidst, morbid – morbiidst
-im: intim – intiimt
-in: feminin – feminiint, maskulin – maskuliint
-is: prezis – preziist
-iv: definitiv – definitiivt, positiv – positiivt
-log: analog – analoogt
-los: gehierlos – gehierloost, hoffnungslos – hoffnungsloost
-ös: adipös – adipööst
-sam: gemeinsam – gemeinsaamt, opmierksam – opmierksaamt
-ut: akut – akuutst

Bemierkungen:

  • Dës Verdueblung gëllt och fir Verbbildungen, an deenen dës Suffixe virkommen: vereinbaren – vereinbaart, verharmlosen – verharmloost
  • Et gëtt och Suffixen, déi kuerz ausgeschwat ginn. An der Grondform bleift de Suffix och bei kuerzem Vokal onverännert. Nom kuerze Vokal gëtt de Konsonant just da verduebelt, wann eng nei Silb derbäikënnt (cf. 4.1).
    debil, en debilt Laachen, en debillen Typ
    fragil, e fragilt Wiesen, e fragillen Typ
    publik, e publikt Evenement, e publicken Optrëtt
  • Bei eenzelen Adjektive kann d'Endung kuerz oder laang ausgeschwat ginn a gëtt – ausser an der Grondform – deementspriechend geschriwwen:
    kuerz: feminin, e feminint Optrieden, e femininnen Typ
    laang: feminin, e feminiint Optrieden, e femininen Typ
2. De Vokal e

Fir de Vokal e zielen aner Reegele wéi fir d’Vokaler a, i, o an u.

Et gëtt verschidde Schreifweise vum Vokal e:

  1. ee [e:]: Den ee ass ëmmer laang. E steet an enger betounter Silb oder an enger onbetounter Endsilb.
  2. e: Den e kann a betounten oder an onbetounte Silbe stoen. A betounte Silbe gläicht en engem kuerzen ä [æ]; an onbetounte Silbe gläicht e meeschtens engem kuerzen ö [ə] a méi seelen engem kuerzen ä [æ].
  3. é [e]: Den é ass ëmmer kuerz a betount a steet just virun ch, chs, ck, ng, nk an x.
  4. ë [ə]: Den ë ass ëmmer kuerz a betount a gläicht engem kuerzen ö.

Bemierkung: A geléinte franséische Wierder gëtt et nach weider Schreifweisen: é, è, ê (cf. 7.2.2)

De laange Vokal e gëtt am Lëtzebuergeschen ee geschriwwen, wann e betount ass oder a bestëmmten Endsilbe steet (dat gëtt am LD festgehalen).

  • de betounten ee:
    eeneg, Reegel, weeder nach
    Ee, een, deen, Fleesch, jee, Reen, Wee

Wann den ee net méi an der betounter Silb steet, da gëtt en net méi verduebelt:

    Kolleeg, Kolleegin, mee: kollegial

    konkreet, mee: konkretiséieren

  • den ee a verschiddenen onbetounten Endsilben:
    angeneem, Bëbee, Feierlechkeet, Fräiheet, Schéinheet

Dësen onbetounten ee bleift am Pluriel a bei anere Flexiounsendunge stoen:

en angeneemen Owend, Feierlechkeeten, Fräiheeten, Schéinheeten

Ausnamen:

  • Lännernimm ginn an hirer Grondform mat engem einfachen e geschriwwen, och wann dëse laang ass:
    Chile, Nepal, Norwegen, Schweden
  • Bei Ofleedungen (Adjektivbildungen oder Awunnerbezeechnungen) gëtt de laangen e an der betounter Silb verduebelt:
    Chileen, Chinees, Italieener, nepaleesesch, schweedesch
  • Friemwierder mat de Wuertdeeler de-, demo(-), dezi-, ego(-), mega(-), meta-, meteo(-), neo-, (-)ped(-), peri-, pre-, re-, steno(-), stereo(-), theo-, xeno- kréie just een e:
    Demograf, Deziliter, orthopedesch
  • Bei verschiddene Friemwierder gëtt de laangen e net verduebelt:
    Alphabet, Februar, Medien, Meter
    Evangelium, Klerus, Medium, Tetanus
    Helium, Neon, Selen

Bemierkungen:

  • Den LD hält fest, ob d’Wuert just mat zwee e oder mat engem e geschriwwe gëtt.
    Haaptvariant: eeben, extreem, Geen, heterogeen, Treema, Veen
    Niewevariant: eben, extrem, Gen, heterogen, Trema, Ven
  • Beim Wuert Proble(e)m kann déi betounte Silb änneren. Wa vir betount gëtt, ass d’Schreifweis Problem. Wann hanne betount gëtt, ass d’Haaptvariant Probleem (mat der Niewevariant Problem).
  • Den Accent aigu gëtt just bei franséische Wierder an der Endsilb geschriwwen an och bei aus méi Wierder zesummegesaten Ausdréck (cf. 7.2.2, 7.2.5):
    Congé, Musée, Assemblée générale
  • Bei verschiddene Wierder gëtt den LD och oder esouguer exklusiv eng Lëtzebuerger Schreifweis mat ee un (cf. 7.1):
    Kannapee (awer och Canapé), Keess (mee net Caisse), Keessjee (awer och Caissier), Pawee (awer och Pavé)

Dee Laut, dee wéi e kuerzen ä kléngt, gëtt am Prinzip e geschriwwen:

Blech, Dreck, Fleck, keng, kennen, Persoun

Ass e Wuert awer ofgeleet vun engem lëtzebuergesche Wuert mat a, da schreift een en ä:

Schwämm (vu schwammen), Träpplek (vun Trap), Schäffchen (vu Schaf)

Och Wierder, déi am Däitschen oder Franséische mat a, ä, o oder ö geschriwwe ginn, kréien en ä am Lëtzebuergeschen.

Fräsch (dt. Frosch), Häll (dt. Hölle), Käschten (dt. Kosten, Kastanien), Kräsi (fr. crassier), Schäffen (dt. Schöffe), tässelen (fr. tas), träntelen (dt. trödeln, fr. traîner)

Dee kuerze betounte Laut [e] gëtt é geschriwwe virun ch, chs, ck, ng, nk, x:

hie brécht, dréchen, knéchelen, du méchs, sécher, Spréch, hie stécht, wéchentlech
Béchs, héchstens, déck, Geschéck
dräizéng, kéng, zéng
blénken
féx

An onbetounte Silbe gëtt keen Accent op den e gesat:

Diddeleng, Dippech, Éislek, Éisleker, Heemecht, heemlech, Musek, Museker, zwanzeg

Ausnam: Bei de Personal-, Reflexiv- a Possessivpronome steet keen Accent:

ech, mech, dech, sech
meng, deng, seng, mengersäits, sengetweegen

Bemierkungen:

  • Bei enger Rei Wierder, déi sech gläichen, markéiert den Accent aigu um e eng ënnerschiddlech Aussprooch:
    flécken, Flecken; kéng, keng; kléngt, klengt; Réng, reng; Stécker, Stecker; strécken, strecken; zécken, zecken
  • Mir schreiwen am Lëtzebuergeschen de franséischen é just an der Endung vu Wierder, déi mer aus dem Franséischen iwwerhuelen, a bei zesummegesate Wierder an Ausdréck aus dem Franséischen (cf. 7.2.2, 7.2.5)
    Comité, Congé, Musée, Resumé, Assemblée générale, Chargé de cours, Mathésproff

Dee Laut gläicht an der Aussprooch engem kuerzen ö a gëtt an der betounter Silb ë (e mat Treema) geschriwwen.

Bëbee, Bevëlkerung, ëffentlech, ëm (dt. um), ënnen, fënnef, gëttlech, Mënsch, mëschen, nërdlech, Stëbs, Wëllef

An onbetounte Silbe gëtt keen Treema op den e gesat (cf. 2.3):

Aen, Apel, Bouwen, droen, elo, emol, eraus, héieren, kachen, Pressessioun, Suen

Ausnam: A verschiddene kuerze Funktiounswierder kënnt keen Treema:

  • Artikelen: dem, den, der, mee: dës, dësen
  • Pronomen: de, em (dt. ihm), en, er, es, et, mer, se
  • Negatioun: net
  • Partikel: ze (ausser wann zwee e-en hannendrustinn: cf. 2.2.4)
  • Prefixen: be-, ge- (ausser wann zwee e-en hannendrustinn: cf. 2.2.4)

Bemierkung: Vill Leit schwätzen den é ewéi en ë an den ch ewéi en sch, a maache keen oder kaum en Ënnerscheed tëscht der Aussprooch vu mécht a vu Mëscht. Dofir ass et nëtzlech, sech ze mierken:

  • virun ch steet ni en ë (an och net virun chs, ck, ng, nk oder x):
    du bréchs, dréchen, du méchs, hie mécht, sécher, Spréch, Stréch
  • virun sch steet ni en é:
    Brëscht, Dësch, Fëscher, Këscht, mëschen, rëschten, Sëschter

Wann den onbetounten e op en ee stéisst, da gëtt ë geschriwwen:

entdeeën, freeën, Geleeënheet, Jeeër, leeën, Steeën, streeën
gëeegent, gëeekelt, gëeelzt, unzëeegnen

Bemierkungen:

  • Wa méi wéi dräi e-en openeentreffen, kann an Zesummesetzunge mat eegestännege Wierder e Bindestréch gesat ginn, fir datt et besser ze liesen ass:
    eng Ee-Eegenschaft oder eng Eeeegenschaft, e Stree-Eemer oder e Streeeemer
    Mee: zweeeeëg Zwillingen
  • Wann zwee e-en oder en e an en i, o, u openeentreffen a getrennt geschwat ginn, gëtt keen Treema geschriwwen:
    ageengt, ugeeckt, beurteelt, geiergert, geiert, geimpft, geotemt

Ass eng Verwiesslung vum Pluriel mam Singulier méiglech, well den n vum Pluriel duerch d’n-Reegel (cf. 6) ewechfält, da gëtt de leschten e duerch en Treema markéiert:

Batterie – Batterië sammelen, Biografie – Biografië schreiwen, Chance – Chancëgläichheet, Kopie – Kopië maachen, Rallye – Rallyë fueren

An der geschwater Sprooch gëtt den e an onbetounte Silben dacks net ausgeschwat. E gëtt awer geschriwwen:

Allerhellegen, Artikelen, eekeleg, grujeleg, héieren, interessant, Timberen, zeréck

Wann ee wëllt déi geschwate Sprooch erëmginn, da gëtt deen e einfach ausgelooss an net duerch en Apostroph ersat.

Bei enger Rei Wierder gëtt et an der geschriwwener Sprooch déi zwou Méiglechkeeten, déi am LD festgehale sinn:

äifereg an och äifreg
gouereg an och goureg
iwweregens an och iwwregens (cf. 4.1.1.2)
trauereg an och traureg
wakereg an och waakreg
Wouerecht an och Wourecht

Bemierkung: Bei engem laange Vokal muss verduebelt ginn, wann duerch d’Ewechloosse vum e zwee Konsonanten hannereneestinn: waakreg (cf. 1.1).

Ausnamen:

  • ze (cf. 2.3.3)
  • Virun dem Suffix -ung gëtt den -el dacks duerch en einfachen -l ersat (dat steet dann am LD):
    entwéckelen – Entwécklung, handelen – Handlung, auskuppelen – Kupplung, versammelen – Versammlung, verwiesselen – Verwiesslung

Bei ville kuerze Funktiounswierder gëtt den initialen e dacks net geschwat a kann am Schrëftlechen ewechgelooss ginn. E gëtt net duerch en Apostroph ersat:

Haaptvariant: elo, eran, eraus, eréischt, erëm, esou, ewech, ewéi, ewell
Niewevariant: lo, ran, raus, réischt, rëm, sou, wech, wéi, well

Ausnam: et (cf. 2.3.3)

Den Apostroph gëtt fir déi heiten Zwecker am Lëtzebuergesche gebraucht (cf. 10.5.1) :

  • De weiblechen Artikel déi an de sächlechen Artikel dat ginn an hirer kuerzer, schwaacher Form virum Substantiv mat d plus en Apostroph geschriwwen. Dat selwecht gëllt fir den Artikel déi am Pluriel:

    • d’Aarbecht, d’Fra
    d’Haus, d’Kand
    d’Fraen, d’Männer

  • Beim Wuert ze bleift den e am Wuert prinzipiell stoen:

    Et ass vill ze entdecken.
    Hie brauch net ze iwwerleeën.
    Dat ass, fir sech ze iergeren.

Ausnam: z’iessen

  • An net offiziellen, informellen Texter ka bei de Wierder et an ze den e ewechgelooss ginn. An deem Fall gëtt den e duerch en Apostroph ersat:
    ’t ass waarm. ’t geet eis gutt. ’t ass vill z’entdecken.
  • Wann den ze an engem Verb drasteet, gëtt en ëmmer ausgeschriwwen:
    Hatt huet sech net genéiert, dat iwwerall erëmzeerzielen.
    De Plastik vun der Pizza ass net fir matzeiessen.

Laangen e ee Deel
Freed 		Et gëtt eng Rei Ausnamen: Meter a betounter Silb
Kuerzen e e + ä besser
Bäcker 		   
ë Bësch
mëll 		ë steet ni virun ch, chs, ck, ng, nk, x a betounter Silb
e Mantel
allem 		  an onbetounter Silb
ë leeën
gëeelzt 		virun oder hanner ee an onbetounter Silb
é Gléck
drénken 		é steet just virun ch, chs, ck, ng, nk, x a betounter Silb
e Musek
Wunneng 		  an onbetounter Silb
3. D’Diphthongen

Am Lëtzebuergesche gëtt et dës Diphthongen:

  • au steet phoneetesch fir [ɑʊ] oder [æːʊ]:
    au [ɑʊ]: Bauer, haut, jaus, maulen
    au [æːʊ]: Braut, Haut, dauschen, lauter
  • ei [ɑɪ]: Feier, nei, reimen
  • ai [ɑɪ]: Raiber, Saier

    • De phoneeteschen Diphthong [ɑɪ] gëtt entweeder mat ei oder ai geschriwwen; ai steet als Ëmlaut vum au:

    Daum – Daimchen, bauen – Gebai, haut – haiteg, Haut – Haitchen, Laus – Lais, Maul – Mailercher, Maus – Mais, sauer – Saier

Den ai steet och bei Pai fir dat franséischt paye. An all den anere Wierder steet ei fir phoneetesch [ɑɪ].

  • äi [æːɪ]: Äis, bäissen, däitlech, fläisseg, mäin, näischnotzeg

Bemierkung: Den äi kann och als Ëmlaut vum au stoen:

Fauscht – Fäischt, dauschen – Gedäischs

  • éi [ɜɪ]: béis, Kéier, léinen
  • ou [əʊ]: Bouf, lounen, wouer
  • ie [iə]: bieden, Biesem, lieweg
  • ue [uə]: Buedem, bueden, lues

Bemierkungen:

  • D’Diphthonge sinn ëmmer laang, dofir kann duerno keng Konsonanteverdueblung kommen, och keen ck oder tz (cf. 4.3.4.7):
    Bauz, Biesem, eraus, hie géif, Kaul, Mous, Poul, ech souz

    • Just de stëmmlosen, schaarfen s [s] gëtt dacks mat ss verduebelt, fir e vum stëmmhaften, mëllen s [z] ze ënnerscheeden (cf. 4.3.4.2, 4.3.4.4):

    bäissen, dobaussen

  • Wann eng Endung mat Vokal ewéi -er oder -en un e Wuert drugehaange gëtt, dat mat engem Vokal ophält, dann entsteet keen Diphthong. An deem Fall ginn d'Vokaler getrennt ausgeschwat (Hiatus):
    Aen, e bloen Hutt, doen, knaen, Plien, Prabbelien, Statuen, Suen
  • eu [ɔɪ] an äu [ɔɪ] bleiwen a Friemwierder stoen:
    Efeu, euphoresch, Euro, Europa, Euthanasie, Heuchler, neutral, Rheuma
    äusserlech, enttäuscht     An enger Rei Friemwierder steet oi fir den Diphthong [ɔɪ]: Boiler, Koi, Konvoi, spoileren Bei de Wierder Moien, moies ass de Laut [ɔj] keen Diphthong, well e sech op zwou Silbe verdeelt.
  • eu, ou, oi, ie an ai kënne bei Wierder, déi aus dem Franséischen oder aus dem Englesche kommen, anescht ausgeschwat ginn:
    Neveu, Pneu, Coup, Blackout, Foire, Trottoir, Epicerie, Regie, Baisse

Wann den i oder den u virum r laang geschwat ass, da kënnt en e derbäi an deen ier oder uer gëtt als Diphthong geschwat. Den r héiert een dacks net beim Schwätzen, mee e gëtt geschriwwen:

Bierg, Bierger, duerch, Fierschter, fuerderen, fuerschen, Hierscht, Kierch, Muert, natierlech, Tuerm, Wiert, Wuert, Wierder (dt. Wörter), mee: Wieder (dt. Wetter)
giereg, Nieren, Regierung, Schmier, schmieren, Zier
Buer, bueren, fueren, Gehier, Geschier, hie fiert hin an hier, huerelen, Spuer, spueren, hie spuert, Stier, Tuer (dt. Turm), Zwier
Bier (dt. Birne, Beere, Bär), Dier (dt. Tür), dier (dt. dürr), Mier (dt. Meer, Stute)
hier (dt. her), ier (dt. irr, ehe, bevor), ieren (dt. irren, etwa), en huet sech geiert, ierféieren, Iertum
dat ass obskuer, puere Whiskey, puert Waasser, e Puer Schong, hien ass stuer
Kuer, Kueren

Ausnamen:

  • d’Pronomen: dir, Dir, mir, hir (dt. ihr, ihre), mee: hiert Haus
  • vir (dt. vor, vorn), fir (dt. für), zur, Ir – Iren – iresch (aus Irland)
  • de Prefix ur-: ural, Urenkelin, Urgrousspapp, Urmënsch, Ursaach, Urteel
  • Friemwierder op -ir ewéi Saphir, Souvenir, Vampir
  • Méisilbeg Substantive mat der Endsilb -ur an hir Flektéierungen an Ofleedungen:
    Akupunktur, Apparatur, Architektur, Blessur, Figur, Kultur, Natur, Prozedur, Purpur, Skulptur, Struktur, Tastatur, Temperatur, Tortur, Zensur
    kulturell, strukturéieren, Temperaturen, zensuréieren

Mee bei enger Substantivéierung mat Ge…s kënnt en e tëscht dem u an dem rs:

dat Geapparatuers, Geprozeduers

Bemierkung:

  • Wann den i oder u virum r kuerz ass, kënnt keen e dertëscht:

    • Hirsch, Kirsch, Wirschtchen, Wurscht an och puristesch
    Wirtschaft (Ekonomie), mee: Wiertschaft (Bistro)

  • Wann et net kloer ass, ob en r nom ie oder ue kënnt, kuckt een dat däitscht Parallelwuert:

    Fierschter (dt. Förster); Wiechter (dt. Wächter)
    fierwen (dt. färben); hiewen (dt. heben)
    Hierscht (dt. Herbst); Hiecht (dt. Hecht)
    Kuerbel (dt. Kurbel); Nuebel (dt. Nabel)
    Muert (dt. Möhre); Mued (dt. Made)
    Wierder (dt. Wörter); Wieder (dt. Wetter)

Den o virum r gëtt dacks als Diphthong oder mat engem e als Hiatus geschwat, deen och geschriwwe gëtt. Deen e verschwënnt, wann an anere Forme vum Wuert d’Aussprooch ännert an den r an eng nei Silb iwwerholl gëtt:

boer, Hoer, Joer, Joerhonnert, kloer, moer, Neijoerschdag
boert Geld, kloert Waasser, moert Fleesch
horeg, Joren, jorelaang, mat borem Geld, mat klorem Kapp, mat morem Speck
Mee: Gefor, Por (dt. Pfarrei, Pore)
chloren – gechloort, opboren – opgeboort

De laangen ä virun r plus e Konsonant hannendru gëtt äe geschriwwen:

Äerd, äert Häerz, Päerd, dir wäert

Steet den r als eenzege Konsonant hannert dem ä, da kënnt keen e bei den ä:

äre Bouf, däreg, gären, Här, käreg, Märercher, Märel, Stär

Bemierkung: Well d’Suffixen eenzel gekuckt ginn, kënnt keen e virum r: Märchen, järlech (cf. 1.6.1).

4. D’Konsonanten

Nom kuerze betounte Vokal muss méi ewéi ee Konsonant stoen (cf. 1.2 an 2.1).

Fändel, Komma, mellen
Fritt, Gefill, Gittar, midd, Mull, zolidd

De Buschtaf k gëtt mat ck verduebelt an de Buschtaf z mat tz (cf. 4.3.5.1, 4.3.4.7).

Ausnamen:

  • An enger Rei vu Funktiounswierder steet de Konsonant nom kuerze Vokal eenzel:
    am, an, bis, (do)dran, drop, (vir)drun, eran, erop, (do)hin, mam, mat, net, ob, op, um, un, vum, vun, zum
  • Bei enger Rei Wierder, deenen hiert Schrëftbild aus dem Däitschen oder aus dem Franséische bekannt ass, gëtt de Konsonant hannert dem kuerze betounte Vokal net verduebelt. Dës Wierder ginn am LD festgehalen:
    Appetit, Bus, Echec, Fabrik (och: Fabrick), Katholik, Klinik (och: Klinick), Kritik, Limonad, Liter, Lok, Medezin, Minett, Modell, Politik, Synonym, Tarif, Titel

Wann déi lescht Silb kuerz a betount ass an eng nei Silb derbäikënnt (duerch e Pluriel oder eng Erweiderung), da gëtt de Konsonant verduebelt:

Bussen (och: Busser), Echecken, Fabricken, Katholickin, Klinicken, Locken, Medezinnen, Medezinner, Rubricken, Synonymmen, Tariffer

Wierder wéi Kritikerin oder Politiker sinn hei net betraff, well de Vokal virun der Erweiderung net betount ass.

Bei Adjektivbildunge mat -esch gëtt de Konsonant net verduebelt:

    Medezin, Medezinner, mee: medezinesch
    Typ, Typpen, mee: typesch
    an och: analytesch, kritesch
    mee: finnesch (wéinst Finnland), spëttesch (wéinst Spott)

  • Bei Wierder aus dem Franséischen, bei deenen duerch eng Lëtzebuerger Schreifweis de stommen e um Enn ewechfält, muss de leschte Konsonant verduebelt ginn, wann de leschte Vokal kuerz ass an d’Silb betount gëtt (cf. 7.2.3):

    Agraff, Etapp, Finall, Limitt, Originn, Vitaminn

Déi franséisch Schreifweisen, déi als Niewevariant a Fro kommen, stinn am LD.

Bei Verben op -néieren a bei Adjektiven op -(i)onell gëtt een n geschriwwen, egal wéi et am Däitschen oder am Franséischen ass:

abandonéieren, abonéieren, affinéieren, betonéieren, braconéieren, deconéieren, depanéieren, deponéieren, detonéieren, dominéieren, goudronéieren, ëmdisponéieren, faszinéieren, harmonéieren, imponéieren, impressionéieren, intonéieren, komponéieren, ordonéieren, passionéieren, perquisitionéieren, plafonéieren, positionéieren, rationéieren, revisionéieren, soupçonéieren
hormonell, konstitutionell, operationell, oppositionell, optionell, professionell, rationell, sensationell, traditionell

Bemierkung: D’Schreifweis mat engem n kann och op Ofleedunge vun dëse Verben iwwerdroe ginn, dann allerdéngs als Niewevariant. D’Form mat zwee n bleift d‘Haaptvariant (wann d’Wuert och am Franséischen zwee n kritt).

Haaptvariant: Abonnement, Fonctionnaire, impressionnant, raisonnabel
Niewevariant: Abonement, Fonctionaire, impressionant, raisonabel

Bei verschiddene Wierder huet een d’Wiel tëscht zwou Schreifweisen, woubäi déi eng sech um Däitschen an déi aner sech um Franséischen orientéiert:

Domän oder Domaine, Kartusch oder Cartouche

Bei anere Wierder verréit d’Aussprooch, aus wéi enger Sprooch se kommen. D’Schreifweis ass deementspriechend déi däitsch oder déi franséisch (den n bei Verben op -néieren oder Adjektiven op -(i)onell gëtt net verduebelt):

funktionéieren oder fonctionéieren, komplettéieren oder completéieren, koordinéieren oder coordonéieren
frankofon oder francophone: e francophonne (kuerzen o) Mënsch oder e frankofone (laangen o) Mënsch (fir d’Schreiwung vu -fon/-phon: cf. 7.4)

Bemierkung: De g ka just verduebelt ginn, wann e geschwat ass wéi bei Gamma oder Guy, soss – als Reiflaut – net. Och de mëllen s, de j an den x kënnen net verduebelt ginn (cf. 4.3.2.1, 4.3.3.2, 4.3.4.2, 4.3.5.3).

Wa bei Wierder mat duebelem Konsonant duerch eng Ofleedung oder Flektéierung en drëtte Konsonant derbäikënnt, da fält deen zweete Konsonant doduerch net ewech:

dack – dacks, Famill – Familljen, Folleg – Nofollger – déi follgend Tatsaachen, hallef – hallwer – Hallwerweis – Hallschent
knapp – knapps, mann – op d’mannst, schonn – schonns
blann Gromperen – blannt Glas, déck – Déckt, dënn – Dënnt
klappen – Geklapps, wullen – Gewulls
schaffen – du schaffs, hie schafft; sëtzen – hie sëtzt

Nom onbetounte Vokal steet e Konsonant meeschtens eenzel an net verduebelt, och wann de Vokal kuerz ass:

Album, Anorak, banal, Datum, Dëmpel, dramatesch, Engel, Figur, Galerie, Kamäin, Kamell, kamoud, Kanal, Kanoun, Kiewerlek, Komoud, Lastik, Pillem

Och am Pluriel gëtt de Konsonant do net verduebelt:

Albumen, Datumer, Dëmpelen, Engelen, Kiewerleken, Lastiker, Pillemen

Ausnamen:

  • Bei verschiddene Wierder steet dacks och nom onbetounte Vokal en duebele Konsonant:
    Bei Wierder op -ett oder -ell: Binnett, Brickett, Bullett, Diskett, Forschett, Fotell, Gamell, Jackett, Jartell, Kotlett, Minett, Omlett, Plackett, Sockett
    Bei enger Rei Friemwierder: Affaire, Affiche, Allee, Attraktioun, effektiv, Effort, Graffiti, Halluzinatioun, immens, impeccabel, offensiv, Oppositioun
  • Bei Affekot steet en duebelen f, obschonns déi éischt Silb onbetount ass, fir net Af- (dt. Affe) ze liesen.
  • Bei de kuerz geschwaten Endungen -in, -(n)es oder -(n)is, -al , -an, -el an -us gëtt am Pluriel verduebelt, och wann d’Silb net betount ass:
    Conditionnel – Conditionnellen, Dosis – Dosissen, Gäertnerin – Gäertnerinnen, Geheimnis – Geheimnisser, Hiewan – Hiewannen (mat kuerzem a), Hotel – Hoteller oder Hotellen, Journal – Journallen, Kaktus – Kaktussen, Kenntnes – Kenntnesser, Léierin – Léierinnen, Pluriel – Pluriellen, Schreiwes – Schreiwessen, Trampolin – Trampolinnen oder Trampolinner, Tunnel – Tunnellen, Zirkus – Zirkussen

No Diphthongen (cf. 3.1), déi ëmmer laang sinn, steet kee Konsonant zweemol, mat Ausnam vum ss (cf. 4.3.4.4):

gelies, rout, Schoul
blouss, Schouss, Wiessel, wuessen

Bei uneneegeschriwwene Wierder gëtt d’Schreifweis vun den eenzele Wierder respektéiert, och wann e Fouen-s dertëschtkënnt:

Molkëscht, Sakduch, Schofspelz

E Konsonant kann och dräimol hannereneegeschriwwe ginn:

Brennnessel, Kongressstad, Sauerstofffläsch

Um Enn vum Wuert héiert ee meeschtens e schaarfe Konsonant (p, t, k, f), och wann d’Wuert mat b, d, g oder w geschriwwe gëtt (Ennverhäerdung).
Beim Schreiwe gëtt sech um däitsche Schrëftbild orientéiert. Wann et am Däitsche kee Parallelwuert gëtt, da gëtt den haarde Konsonant p, t, k oder f geschriwwen.

Beispiller:

  • f, v oder w:
    Léiw (dt. Löwe) – de w ewéi am Däitschen.
    léif (dt. lieb) – et ass um Enn vum Wuert net dee selwechte Laut; d. h. de schaarfe Konsonant gëtt geschriwwen.
  • brav (dt. brav)
    Bouf (dt. Bube), Bréif (dt. Brief), Buschtaf (dt. Buchstabe), Déif (dt. Dieb)
    Am Däitsche steet hei e b oder en f.
  • b oder p:
    Ribb (dt. Rübe), ob (dt. ob)
    Koup (dt. Haufen), Krop (dt. Haken), Rëpp (dt. Rippe), op (dt. auf)
  • g oder k:
    analog (dt. analog), Drog (dt. Droge), Dogg (dt. Dogge), Grog (dt. Grog),
    Bok, Schnok, Tubak (dt. Tabak    )
  • d oder t:
    Doud (dt. Tod), Lidd (dt. Lied), midd (dt. müde), Rad (dt. Rad), Ridd (dt. Rüde), Schmadd, Schmëdd (dt. Schmied, Schmiede), zolidd (dt. solide), Freed (dt. Freude), mee hie freet (cf. 5.2)
    en hybrid Gefier (dt. hybrid), e morbid Theema (dt. morbide)
    dat (dt. das), dout (dt. tot), et (dt. es), Muert (dt. Möhre), Rat (dt. Ratte)

Dës Reegele gëllen och, wa méi Konsonanten um Enn beieneestinn:

Lëps (dt. Lippe), Stëbs (dt. Staub)

Bemierkung: D'Endung vun engem Participe présent bleift ëmmer -end:

dat entscheedend Argument, lafend Käschten, e spannend Enn
dat andauernd Gesouers, deen enttäuschendste Moment

Ausnamen:

  • Stad (dt. Stadt), Stied (dt. Städte), mee: Stater Bussen, stättesch Bussen
    Rued (dt. Roodt), mee Rueter Leit
  • Bei Verben an dovunner ofgeleete Wierder gëlle speziell Reegelen (cf. 5.2):

    hien ass gelant, e Gesanten, e weltgewanten Typ

Wann de Konsonant beim Schwätzen an der Verlängerung vum Wuert ännert, dann ännert och de geschriwwene Konsonant:

Blutt, awer bluddeg
Bréif, awer Bréiwer
dout, awer doudeg
domat, awer domadder
Drauf, awer Drauwen
drop, awer dorobber
gutt, awer gudden
léif, awer léiwen
Schmadd, awer Schmatten
Schmëdd, awer Schmëtten
ech schreiwen, awer du schreifs
zolidd, awer zolitten

De Konsonant h gëtt nëmme geschriwwen, wann en och geschwat gëtt:

doheem, geheien, hannen, hatt, haut, hien, hiewen, Hoer, houschten, Hues
Mee: Drot, Gefor, goen, Méi, no, Rei, Réi, Weier, a sou!, o mei!

A verschiddenen international gebräichleche Wierder oder Fachausdréck an och bei Nimm bleift den h stoen (fir den rh, th, ph cf. 7.4):

Diphthong, Mittelohrentzündung, Rhythmus, Theater, Theema, Ohn, Rhäin

Den h gëtt am Lëtzebuergeschen net benotzt, fir d’Längt vun engem Vokal ze markéieren:

Anung, berüümt, Bün, Erfarung, Faart, fäeg, Feeler, Fernsee, Fön, Hellseeër, Leem, Seen, Tru, Walen, wären

D’Variant mam däitschen h ass méiglech bei Wierder, déi ouni h iwwer dem Liesen net gutt erkannt ginn (dat steet dann am LD):

Fernseh, Hellseher

Am Ufank vum Wuert gëtt de g meeschtens wéi bei Gamma oder Guy geschwat, also [g]:

Gäns, Gebläers, Geescht, Geess, gedronk, Geld, giel, Glace, Gourmet

De franséische gu bleift stoen:

Guichet, Guide, Guidon

Wann de g an der Mëtt vum Wuert wéi bei Gamma geschwat ass, da gëtt de g nom kuerze betounte Vokal verduebelt:

Bagger, Buggi, Doggen, joggen, schmuggelen

Bemierkung: De g oder gg kann um Enn vum Wuert och als k geschwat ginn (Ennverhäerdung):

Dogg, Grog
Drog, Fig

Wann de g als Reiflaut geschwat ass ([ʑ], [ʒ], [x], [ɣ]), da gëtt en net verduebelt, och net nom kuerze betounte Vokal:

De Vokal ass kuerz:

Bigel, Spigel, Vigel
Vugel, Kugel, verlugen, ondugen

De Vokal ass laang:

Fliger, eegen
Logen, exigent
Dag, Verlag
Lager, Jugend

Och de j gëtt net verduebelt:

vijenzeg, Knujel

Bei verschiddene Wierder, déi meeschtens aus dem Franséische kommen, gëtt de g am Ufank vum Wuert als Reiflaut gelies:

Gigot, Gilet, Giraff

Bemierkung: Bei verschiddene Wierder mat g um Enn vum Wuert oder am Wuert, kann de g als [g]/[k] oder als Reiflaut [ɣ] geschwat ginn:

analog, Astrolog, Katalog, Jugend, jugendlech

Bei de Reiflauter gëtt nom däitsche Schrëftbild gekuckt, no engem laange betounte Vokal oder Diphthong:

Bierg (dt. Berg), Buerg (dt. Burg), Dag (dt. Tag), Deeg (dt. Teig, Tage), Gaalgen (dt. Galgen), Juegd (dt. Jagd), Rüg (dt. Rüge), Suerg (dt. Sorge), uerg (dt. arg) aacht (dt. acht), brooch (dt. brach), Daach (dt. Dach), duerch (dt. durch), geduecht (dt. gedacht), Hiecht (dt. Hecht), Nuecht (dt. Nacht), Perch oder Pierch (dt. Pferch), Späicher (dt. Speicher), stiechen (dt. stechen), Strauch (dt. Strauch)

Ausnamen:

  • A betounten Endsilbe steet no engem kuerze Vokal ch:
    Ausfluch (dt. Ausflug), ewech (dt. weg), Fluch (dt. Flug oder Fluch), genuch (dt. genug), Krich (dt. Krieg), Zich (dt. Züge)
  • Als Niewevariant kënne Flug/Flig (dt. Flug/Flüge) an Zesummesetzunge mat (-) flug(-) (Réckflug, Flugticket) och mat g geschriwwe ginn. Beim Wuert Flughafen ass d’Schreifweis mam g Haaptvariant. D’Wuert Fluchhafen ass Niewevariant.
  • Mir schreiwen: daachen, dat daacht näischt (dt. taugen, es taugt nichts)

Bei de Substantive kommen déi béid Endungen -eg an -ech vir (fir den -sch: cf. 4.3.3.1):

eg: Esseg, Hunneg, Mëtteg, Péiterséileg, Tierteg, Ueleg
-ech: Kielech, Läilech oder Lëlldech, Mëllech, Minnech, Paangech, Schaarschtech, Schiertech, Schnappech, Teppech

Wann en t hannendrusteet, da gëtt -echt geschriwwen:

Bäiluecht, Gellecht, Gewunnecht, Heemecht, Uelzecht

Bei den anere Wuertaarte gëtt ënnerscheet tëschent de Suffixen -eg, - zeg a -lech:

bëlleg, dichteg, drësseg, éiweg, ëmpeg, flappeg, gakeg, gelleg, helleg, kannereg, ongemälleg, sëlleg, vëlleg
bannenzeg, bennzeg, dabozeg, gielzeg, hannerzeg, zwanzeg
aartlech, daierlech, ëffentlech, heemlech (dt. heimlich), kierzlech, mëndlech, ländlech

Bemierkungen:

  • Wann den l zum Grondwuert gehéiert, da steet en -eg hannendrun:
    eemoleg, heemeleg (dt. zutraulich), séileg
  • -egt an -echt bei de Verben: cf. 5.3.1
  • Den -eg an den -ech dierfen net mam -esch verwiesselt ginn. Dacks gëtt den Ënnerscheed tëschent engersäits -eg an -ech an anersäits Wierder op -esch net kloer geschwat:
    besonnesch, kënschtleresch, lëtzebuergesch

En Diminutiv gëtt mat -chen (oder mat -elchen) geschriwwen:

bësschen, Dänzchen, Däppchen, Fiisschen, Haischen, Hieschen, Kierfchen, Kleeschen, Schäffchen, Schiefchen, Täertchen, Wirschtchen
bësselchen, Béxelchen, Bichelchen, Bréckelchen, Dëschelchen, Dichelchen, Fëschelchen, Kaweechelchen, Kichelchen, Mitzelchen, Zéngelchen

De Laut sch (phoneetesch [ʃ]) gëtt meeschtens ewéi am Däitsche geschriwwen:

fëschen, Fläsch, gekrasch, läschen, Schong, Schoul
Heesprénger, Holzspläiter, Spaass, spillen, sprangen, Stack, steif, Stréckel

D‘Endung -esch (dt. -isch oder -ers) steet bei muenchen Adjektiven a bei enger Partie vu weibleche Bezeechnungen:

besonnesch, kënschtleresch, komesch, lëtzebuergesch, literaresch, spezifesch, spilleresch
Bäckesch, Doktesch, Ligenesch, Meeschtesch, Patréinesch

D’Nopeschland Belsch schreift sech och mat -sch:

an der Belsch, e belsche Béier

A franséische Wierder bleift d’Originalschreifweis, wouduerch de Laut sch als ch(e) oder ge geschriwwe gëtt:

Affiche, Archiven, Chamber, Chauffeur oder Chauffer, Recherche
Bagage, Message

Bemierkungen:

Ass scht op zwou Silbe verdeelt oder steet en um Enn vum Wuert, da gëtt scht an net st geschriwwen:

baschten, Buschtaf, Moschtert, Paschtouer
Aascht, Frascht, Loscht, Rescht

Um Enn vun engem Wuert gëtt den sp oder st net als sch geschwat, an och net, wann déi zwee Buschtawen am Wuert op zwou Silbe verdeelt sinn:

Knosp, pësperen, Poopst, Post
Fest, Masten, Test

De j, deen a ville Wierder virkënnt, steet fir d’Lauter [j], [ʒ], [ʑ] oder [ʤ]. Eng Rëtsch Wierder kënne variabel mat [j] oder [ʒ] geschwat ginn, se ginn awer ëmmer mat j geschriwwen.

[ʒ]: Jackett, jalous, jaus, jauwen, jicken, Journal, Jumm, Jupe, Jus, just grujeleg, Knujel, Kujenad
[j] oder [ʒ/ʑ]: Jabel, jatscheleg, Jeeër, jéimeren, jiddereen, joen, Juni, juppelen
[ʤ]: Job, joggen

De j steet och fir de Laut [ʑ], bei Erweiderunge vun engem Wuert mat ch oder sch:

Piisch, awer Pijen
en héicht Haus, awer en héije Bierg
déi viischt Dier, awer hie fiert vijenzeg

Bemierkungen:

  • n-Reegel: Bei [ʤ] bleift den n virdru stoen, bei [j] an [ʒ] net (cf. 6.1.1):
    den Job, de Jabel, de Journal
  • Bei Friemwierder kann de Laut [ʒ] och mat g geschriwwe sinn:
    amenagéieren, Energie, Regie, Regierung
  • Wierder, déi am Franséischen d’Endung -ier oder -ille(t) hunn an eng lëtzebuergesch Schreifweis kréien, ginn da mat - jee oder - jen geschriwwen:
    Billjee, Familljen, Keessjee, Pompjee, Schantjen

Um Ufank vum Wuert steet de mëllen, stëmmhaften s als [z], mat s geschriwwen:

Saaft, sécher, séier, Sonn

De schaarf ausgeschwaten s, als [s], um Ufank vum Wuert fënnt een nëmmen a Friemwierder; en ass mat s oder mat c geschriwwen:

Sachet, Salon, Service, Souvenir, systematesch
Ceinture, Centre

Duerch d’Integratioun vu Wierder kann dorausser en z ginn;

et gëtt dann en [ts] geschwat: Zerwiss, Zerwéit, zerwéieren

Am Wuert gëtt de mëllen s [z] mat engem eenzegen s geschriwwen an de schaarfen s [s] ëmmer duebel als ss, onofhängeg dovun, ob de Vokal virdru kuerz oder laang ass. Den däitschen ß existéiert am Lëtzebuergeschen net a gëtt duerch den ss ersat (cf. 4.3.4.4).

Geschwate mëllen s [z]:

kuerze Vokal: Dosen, Dusel, haseleg
laange Vokal oder Diphthong: Fielsen, glaseg, Iesel, rosen, Tasen

Geschwate schaarfen s [s]: baussen, e bëssen, iessen, Fielsser Schlass, Täissel

Um Enn vum Wuert kann no engem laange Vokal oder engem Diphthong einfach s fir de schaarfen s stoen:

Äis, Dous, eng Aart a Weis, Gas, Glas, lies!, Moos oder Mos, Speis (fir ze bauen), weis!, Wues (Gras)
Krees, Präis

Bemierkungen:

  • Bei Erweiderunge kann doraus e mëllen s ginn:
    Pluriel: Dousen, Gasen, Moosen oder Mooser
    Adjektiv: äiseg, glaseg
    aner Verbform: liesen
  • Bei Krees a Präis an och bei enger Partie Wierder op -(n)es, -(n)is, -us kënnt am Pluriel en ss, fir e schaarfen s ze markéieren:
    Kreesser, Präisser
    Erkenntnesser, Erliefnesser, Erspuernesser, Flantessen, Hännessen, Ierbessen, Kabessen, Omessen, Schnurressen
    Dosissen, Geheimnisser, Gläichnisser (oder Gläichnesser), Wallissen
    Bussen, Globussen, Kaktussen

Um Enn vum Wuert steet no engem laange Vokal oder engem Diphthong en ss, wann am Däitschen en ss, ß, chs oder z steet:

Faass (dt. Fass), Gaass (dt. Gasse), Fouss (dt. Fuß), Keess (dt. Kasse), Mooss (dt. Maß), Preiss (dt. Preuße), Taass (dt. Tasse)
grouss (dt. groß), séiss (dt. süß), wäiss (dt. weiß)
Fluess (dt. Flachs), Fuuss (dt. Fuchs), Héiss (dt. Haxe), Uess (dt. Ochse), Weess (dt. Weizen), Wuess (dt. Wachs), wuessen (dt. wachsen)

Um Enn vum Wuert steet och en ss, wann de Vokal virdru kuerz ass:

du bass, Kalbass, lass, Schnëss, Wiss

Am Pluriel steet en s, wann de Laut do mëll geschwat ass:

eng Keess, awer Keesen
eng Taass, awer Taseneng Wiss, awer Wisen

Bemierkung: Wann däitsch Wierder iwwerholl ginn, gëtt den ß duerch ss ersat. De Vokal virdrunner gëtt just da verduebelt, wann d'Wuert am Lëtzebuergeschen etabléiert ass. Dat gëtt am LD festgehalen.

Hien huet Grössenwahn (geléint däitscht Wuert).
Hien huet Gröössewan (integréiert Schreifweis).
Dee klengen Hond ass wierklech süüss (integréiert Schreifweis).

No de Konsonanten l an n steet s oder z, awer ni tz.

Bols, eens, Gäns (Pluriel: Gänsen), Hals (Pluriel: Häls oder Hälser)
Danz (danzen), Mëlz (ermëlzen), Mënz (Mënzen), Pelz (Pelzer)

Wa bei engem Uertsnumm op -ls deen s bei enger Flektéierung schaarf geschwat ass, da gëtt e verduebelt:

Boukels – d’Boukelsser Millen, Bous – d’Bousser Leit, Fiels – d’Fielsser Schlass, Gréiwels –d’Gréiwelsser Barrière, Paräis – d’Paräisser Plaz, Schëndels – de Schëndelsser Tuerm

A Friemwierder kann och en z oder en x fir de mëllen s geschriwwe ginn, an c, ç oder t fir de schaarfen s:

Gazette, Sixième Demokratie, Face, Farce, Garçon

Um Ufank vum Wuert gëtt de Laut [ts] mat z geschriwwen:

Zaang, zapen, zappen, Zeck, Zuch

No engem kuerze Vokal steet tz:

matzen, Mutz, pëtzen, platzen, Sätz, sëtzen

Ausnam:

Hospiz, Justiz, Notiz, Notizen, Noviz, Novizen

No engem laange Vokal oder no engem Diphthong steet z:

Gäiz, Kauz, Kaz, Plazen, Reiz, Saz

Wa Verben an der zweeter Persoun Singulier mat tz oder z ophalen, da kënnt keen s drun (cf. 5.1.2):

du bitz, du botz, du nätz, du schnäiz, du sëtz, du souz, du späiz, du spëtz

A verschiddene Friemwierder bleift déi ursprénglech Schreifweis, och wann am Lëtzebuergeschen [ts] geschwat gëtt:

Cercel, Explikatioun, Friktioun, Patient, Pizza, Ratioun, Razzia, Service, Statioun

Beispiller fir Zuelwierder:

dräizéng, véierzéng, fofzéng, siechzéng, siwwenzéng, uechtzéng, nonzéng
zwanzeg, drësseg, véierzeg, fofzeg, sechzeg (oder: siechzeg), siwwenzeg, achtzeg (oder: uechtzeg), nonzeg
dofir och: zegmol, zeg Kéieren

De k steet a Wierder ewéi:

Akaul, baken, Bok, Kabes, kal

De k gëtt mat ck verduebelt:

baken – Bäcker, Sak – Säck

Wann tëscht dem Laut k an dem Vokal hannendrun en hallwen u geschwat ass, gëtt dëse Laut am Lëtzebuergesche mat qu geschriwwen:

quaken, Quetsch, quëtschen, quokeleg, gequäält, gequaselt

De ks-Laut gëtt verschidde geschriwwen:

Béchs, Ochs
diksen, gierksen, quiiksen
Box, Duxall
beducksen, mucksen

En eenzele Vokal virum x gëtt kuerz geschwat:

Box, Faxen, féx

En duebele Vokal virum x gëtt laang geschwat: Aaxestill

A Friemwierder kënne verschidde Schreiwunge vum Laut [k] a vum [ks] virkommen (cf. 9):

  • als c: Cabaret, Cabinet, Caissier, Classeur, Code, Coup (Pluriel: Ki), Crayon, Culot
  • als qu: Quai, Quartier, Quiche, Communiqué, Moustique
  • als cc oder kk: Akkont, Akkordeon, Occasioun, Occupant oder Okkupant, acceleréieren, Accent, Accord, Succès
  • als ch: Charakter, Chouer, Chrëschtdag, chronesch

Bemierkung: An engem kontinuéierleche Prozess ginn ëmmer méi Wierder mat enger Lëtzebuerger Schreifweis zougelooss; dat gëtt am LD festgehalen.

Cadeau gëtt zu Kaddo, Canapé zu Kannapee

Den f an de v sti wéi am Däitschen:

fir (dt. für) – vir (dt. vorne)
féieren (dt. führen) – véier (dt. vier)
fiicht (dt. feucht) – viischt (dt. vorderst)
fillen (dt. fühlen) – vill (dt. viel)

Gëtt u Wierder, déi mat v ophalen, eng Endung drugehaangen, bleift de v stoen:

aktiv – aktiven – aktiivt, brav – braven, Nerv – Nerven – du nervs – si nerven

A Friemwierder kann de ph fir den f stoen, dann nëmmen als Niewevariant (cf. 7.4):

Mikrofon oder Mikrophon, Orthografie oder Orthographie

A Friemwierder gëtt de v dacks bäibehalen (cf. 9):

Avis, Enveloppe, Nouvelle, Revue, vag, Vakanz, Van, Vas, Vëlo, Visa, Vue

Verschidde Wierder aus dem Franséische kréien an der lëtzebuergescher Schreifweis, déi am LD festgehalen ass, e w amplaz vum v:

Diwwi, Nëwwi, Wallis, Wermischel, Zerwéit, Ziwwi

A verschiddene Fäll steet en s, en en oder en n eleng am Saz. Si ginn eenzel fir sech geschriwwen an net un e Wuert ugehaangen.

Bei Niewesätz, an deenen de Sujet déi 2. Persoun Singulier ass, steet tëscht der Niewesazaleedung an dem Pronomen (du, de, d’) en isoléierten s:

Hatt freet, ob s de muer kënns.
Du kriss, wat s de wëlls.
Et war näischt an der Tut, déi s du mir ginn hues.
Dat Déier, dat s du gesinn hues …
So mer, wat fir e Brëll s de kaaft hues.

Den s gëtt net geschriwwen, wann dat Wuert virdru mat s, ss, x oder z ophält:

So mir, wéi eng Zoossiss de gär hues.

Bemierkung: Et dierf een de Verbindungs-s net verwiessele mat engem s, deen Deel vum Wuert ass:

Ech hätt gär, datt s de kënns. Ech hätt gär, dass de kënns.
Do iers de dech, ier s de dech ëmsinn hues.

Bei Niewesätz, an deenen de Sujet déi 1. oder déi 3. Persoun Pluriel ass, ka fakultativ tëscht der Niewesazaleedung an dem Sujet en isoléierten e(n) stoen.

Mir wëssen net, ob en d’Kanner matkommen.
Et ass wouer, datt e mir elo gläich fortginn.
So mir, wat e(n) si denken.

Bemierkung: Dësen e(n), dee meeschtens hanner eesilbegen Niewesazaleedunge steet, ass e Phenomeen vun der geschwater Sprooch. E gëtt geschriwwen, wann een déi geschwate Sprooch wëllt erëmginn.

Den n steet dacks no engem schwaache Pronomen (de, e(n), se amplaz vun du, hie(n), si) a virun dem schwaache Pronomen e(n), fir datt déi zwee e-en net uneneekommen:

Hues de n e gesinn? Amplaz: Hues de hie gesinn?
Wéi se n e fonnt haten, war et ze spéit. Amplaz: Wéi se hie fonnt haten, war et ze spéit.

Bei bannen, baussen, ënner, hanner, iwwer, niewen, tëschen, uechter, widder gëtt dacks en t ugehaangen:

bannent dem Haus, baussent der Stad, ënnert dem Dësch, hannert dem Bam, iwwert de Wolleken, niewent him, tëschent de Kanner, uechtert d’Gewan, widdert dem Schaf niewent dir, hannert hir, widdert him, tëschent hinnen

5. D’Verben

Am Present ginn déi eenzel Flexiounsendungen un de Stamm ugehaangen, woubäi bei onreegelméissege Verben de Vokal am Stamm ännert:

schaffen – Stamm: schaff-: du schaffs, hie schafft, mir schaffen
wäschen – Stamm: wäsch-: du wäschs, hie wäscht, mir wäschen
bäissen – du bäiss
behalen – hie behält
bezuelen – hat bezilt
falen – si fält
fannen – hie fënnt
gëllen – dat gëllt
liesen – du lies

D’Quantitéitsreegel gëtt bei de Verbe systematesch applizéiert (cf. 1.1, 5.2):

halen: du häls, dir haalt
falen: du fäls, hie fält, dir faalt

Bemierkungen:

De Stammprinzip bleift och am Imparfait an am Partizip bestoen, ausser wann d’Quantitéit vum Vokal (laang oder kuerz, Diphthong) sech verännert (cf. 5.2):

falen: ech falen, du fäls, mee: ech si gefall
huelen: ech huelen, du hëls, mee: dir hutt geholl
kommen: du kënns, ech si komm, mee: du koums, ech kéim
reiden: du reits, hie reit, mee: ech si geridden
wëllen: ech wëll, du wëlls, hie wëllt, mee: ech wéilt

De Stammprinzip gëllt och bei Verben aus dem Engleschen (cf. 7.3.1):

aloggen – du loggs an – ageloggt
chatten – du chatts – gechatt
jobben – du jobbs – gejobbt
scannen – du scanns – gescannt

Wann déi zweet Persoun am Singulier vum Present mat z, s, ss oder x geschriwwe gëtt, da kënnt keen extraen s derbäi:

du jäiz, du schwätz, du bléis, du schweess, du box

Och bei de Verbe gëllen d’Prinzippie vun der Quantitéitsreegel vun de Vokaler a vun der Konsonanteverdueblung no kuerzem Vokal:

ginn: du gëss, dir gitt
goen: du gees, mir ginn
léien: gelunn
päifen: hie päift, du hues gepaff
sinn: du bass, dir sidd, hien ass, ech war, du waars
stoen: dir stitt, si stinn

Bemierkung: Verschidde Verben, déi virun der Infinitivendung -en kee Konsonant hunn, kënnen am Present en zousätzlechen tt hannert dem kuerze Vokal kréien:

fléien: ech fléien, du flitts, dir flitt
kréien: ech kréien, du kriss, hie kritt
léien: ech léien, du litts
zéien: ech zéien, du zitts, hien zitt

Bei reegelméissege Verben op -egen gëtt de Perfekt mat -egt geschriwwen:

bedeelegen – bedeelegt, behäerzegen – behäerzegt, beleidegen – beleidegt, beschëllegen – beschëllegt, bestätegen – bestätegt, erleedegen – erleedegt, follegen – gefollegt, gedëllegen – gedëllegt, geneemegen – geneemegt, iwwerwältegen – iwwerwältegt, péngegen – gepéngegt, priedegen – gepriedegt, vernoléissegen – vernoléissegt

Och eng Rei aner Verben op -gen hunn e Perfekt op -gt:

besuergen – besuergt, beweegen – beweegt, biergen – gebiergt, prägen – gepräägt, ureegen – ugereegt, wiergen – gewiergt

Bei reegelméissege Verben op -chen oder -chten gëtt de Perfekt mat -cht geschriwwen:

blechen – geblecht, buchen – gebucht, hauchen – gehaucht, kachen – gekacht, laachen – gelaacht, pechen – gepecht, puchen – gepucht, sichen – gesicht
biichten – gebiicht, fechten – gefecht, flüchten – geflücht, pachten – gepacht, schlichten – geschlicht, uechten – geuecht, uuchten – geuucht, verflichten – verflicht

Bei verschiddenen onreegelméissege Verbe gëtt de Perfekt mat -cht oder -ch geschriwwen:

bréngen – bruecht, briechen – gebrach, denken – geduecht, erhéijen – erhéicht, erleeën – erluecht, gläichen – geglach, héijen – gehéicht, krauchen – gekroch, leeën – geluecht, maachen – gemaach, richen – geroch, schläichen – geschlach, spriechen – gesprach, stiechen – gestach, sträichen – gestrach

Bei de flektéierte Forme ginn um Enn vum Verb déi mëll Konsonanten d a w duerch déi haart Konsonanten t an f ersat:

  • d gëtt zu t:
    bestueden: du bestiits, hie bestit, ech si bestuet
    geroden: du geréits, hie geréit, geroden
    lauden: du lauts, gelaut
    lueden: du luets, luet!
    reiden: du reits, hie reit, geridden
    rieden: du riets, hie riet, geriet
    schneiden: du schneits, du hues geschnidden
    trieden: du trëts, hien trëtt, getrueden
    verbidden: du verbitts, du hues verbueden
    mee: sinn: dir sidd (dd amplaz tt) (cf. 4.2.1)
  • w gëtt zu f:
    dreiwen: du dreifs, dreif!
    gruewen: du gruefs (griefs), gegruewen
    schreiwen: du schreifs, schreif!
    stierwen: du stierfs

Bemierkung: D'Konsonante b an s bleiwen um Enn vum Verb orthografesch onverännert.

erlaben: du erlaabs, hien erlaabt, ech hunn erlaabt
liesen: du lies, lies!
robben: du robbs, hie robbt, ech si gerobbt
üben: du üübs, hien üübt, ech hu geüübt
weisen: du weis, hie weist, ech hu gewisen

6. D’n-Reegel

Wann e Wuert mat n (oder nn) ophält an dësen net geschwat gëtt, da gëtt en och net geschriwwen. Dat ass och bei Deeler vun zesummegesate Wierder esou.

Den n (oder nn) gëtt prinzipiell net virun de Konsonante geschwat a geschriwwen, ausser virun d, h, n, t an z.

de_ Ball, de_ Gaart, de_ Reen, geschwë_ goen, da gi_ mer, scho_ fuere_ mer, geschloe_ ginn, u_maachen
de 5. Abrëll – den n bei de gëtt net geschriwwen, well 5. mat f ufänkt.

Bemierkungen:

  • Den n (oder nn) gëtt ëmmer virun de Vokaler a virun de Konsonanten d, h, n, t an z geschwat a geschriwwen:
    den Aarm, den Dapp, den Eck, den Hond, den Indianer, den Nol, den Ochs, den Tablo, den Uert, den Zuch
    den 1. Abrëll, geschwënn un d’Rei kommen
  • Den n (oder nn) gëtt virum y geschwat a geschriwwen, wann en als i geschwat gëtt:
    den Yves, den Ysop
  • Gëtt den y wéi [j] gelies, gëtt den n (oder nn) ewechgelooss:
    de Yannick, e Yak
  • Virun engem engleschen o oder u ka jee no Aussprooch den n (oder nn) ewechfalen:
    e One-Night-Stand, mee: en Online-Formulaire, en Open-Air-Concert
    e User, mee: en Undercover-Agent
  • Den n (oder nn) gëtt virun engleschen oder franséische Wierder geschwat a geschriwwen, déi vir mat d oder t geschwat ginn, och wann en anere Buschtaf geschriwwe steet:
    en Jeanshiem, en Job, en Chartervol, den James Bond
    en Centime (wann ee vir en z schwätzt), awer e Centime (wann ee vir e schaarfen s seet)
  • Den n (oder nn) gëtt geschwat a geschriwwe virun Ofkierzungen, Akronymmen an anere Buschtawekombinatiounen, déi vir mat engem Vokal oder d oder t geschwat ginn, och wann en anere Buschtaf geschriwwe steet:
    den LCTO-Programm, en SNJ-Ausfluch
    den sch (gelies: Ess-Zee-Ha), awer de sch (gelies wéi am Wuert Schof)

Den n gëtt bei de Prefixen on- an in- geschwat a geschriwwen, egal wat fir e Konsonant hannendrukënnt:

onbehollef, ongär, ongemälleg, onméiglech, onpraktesch
inkompetent, Invasioun

Bemierkung: Bei an-, un- zielt d’n-Reegel:

androen, akafen, undoen, ukucken

Bei all de Substantiven an Adjektiven, ausser deenen op -en, -een oder -äin, gëtt den n geschriwwen a geschwat, egal wat fir ee Konsonant hannendrukënnt:

blann sinn, d’Hänn wäschen, de Gewënn kréien, de Kënn wäschen, eng dënn Biischt, eng ronn Saach, Frënn gesinn, op der Genn Stoppches spillen, um Enn vun der Geschicht
an der Pressessioun goen, de Loun kasséieren, d’Konstruktioun war ze schwaach, eng Reunioun preparéieren
eng feminin Manéier, eng spontan Ried, immun ginn, maskulin sinn
d’Léierin weist eppes, eng modern Geschicht, eng Tréin kräischen, intern kucken

Bemierkung: Bei Substantiven, déi vu Verben ofgeleet sinn, kann den n (oder nn) ewechfalen:

bei Bewosstsi bleiwen, nom Ausgesi jugéieren

Ausnam: fein, schéin, zwéin verléieren den n mat der n-Reegel:

dat si fei Leit, eng schéi Geschicht, zwéi Männer

Bei de Substantiven an Adjektiven op -en zielt d’n-Reegel:

e Meedche gesinn, muer de Moie kommen

Bei de Substantiven op -äin ass d’Ewechloosse vum n fakultativ:

de Wäi gëtt geschwë gedronk, e Schwäi schluechten, Latäi léieren
de Wäin gëtt geschwë gedronk, e Schwäin schluechten, Latäin léieren

Ausnam: Bei verschiddenen Zesummesetzunge gëtt et just d'Form ouni n:

schwäiwëll, Wäifläsch, Wäiglas, Wäibau

Bei den eesilbege Substantiven op -een ass d’Ewechloosse vum n fakultativ:

d’Bee wéi hunn oder d’Been wéi hunn duerch de Ree lafen oder
duerch de Reen lafen
e Stee geheien oder e Steen geheien
d’Schlësselbee briechen oder d’Schlësselbeen briechen

Ausnamen:

  • Bei verschiddenen Zesummesetzunge gëtt et just d'Form ouni n:
    Reemantel, Steekaul, Steekoup, Steemetzer
  • Bei verschiddenen eesilbege Wierder op -een bleift den n ëmmer stoen:
    an eng Veen stiechen, engem eng Zeen maachen, en neie Geen fannen, mat de Ween fueren

D’n-Reegel gëllt och an den zesummegesate Wierder:

Afennoss, Bierebam, Drëppeglas, Kréiena, Zoppeläffel, Zoppenteller

Bemierkung: Virum Suffix -schaft bleift den n stoen:

Eegenschaft, Machenschaft, Wëssenschaft

Viru Sazzeeche bleift den n ëmmer stoen. Dat ass och esou, wann den n net geschwat gëtt:

Mir wollte froen, wéini et ufänkt.
Hie wollt net matgoen, ma dunn huet e sech et anescht iwwerluecht.
Kucken, wéi et virugeet. Lafen, bis et net méi geet.
Et goufen – graff gesinn – just véier Studiefächer.
Ech verkafen en (kaum benotzten) Computer.

Zu de Sazzeeche gehéieren:

Punkt, Komma, Stréchpunkt (Semikolon), Doppelpunkt, Froenzeechen, Ausruffzeechen, Klameren, Gedankestréch

Och virum schife Stréch bleift den n stoen:

Kolleeginnen/Kolleegen

Virum Bindestréch applizéiert sech d'n-Reegel mam Wuert, dat hannendrusteet.

Dat Vun-der-Hand-an-de-Mond-Liewe geet mer net.
d’Käschten-Notze-Berechnung, en Dräi-Komponente-Pech, e Kapp-u-Kapp-Rennen, en Zwee-Phase-Modell
Orangen- an Äppeljus, Orangë- plus Äppelgebeess
Orangen-, ma keen Hammbiersgebeess

Viru Wierder, déi grafesch ervirgehuewe sinn (duerch Kursivschrëft oder eng faarweg Markéierung asw.) oder tëscht Gänseféisercher stinn, applizéiert sech d’n-Reegel:

Et nennt een hien de „Kropemann“. Dunn huet hie „Good morning!“ gesot.
Dat do war e grousse Feeler!

Bei grafesch ervirgehuewene Wierder a bei Wierder tëscht Gänseféisercher bleift den n stoen, wann de Sënn et verlaangt.

D’Verb „béien” kritt e ge- am Partizip, d’Verb „däerfen” kritt dat net.
D’Wierder „bléien” a „fléien” maachen e schéine Reim.
Mir mussen dat mateneen maachen.

Virun de Wierder si, se, säin, seng, sech, sou ass den n fakultativ.

hu si oder hunn si, wann si kommen oder wa si kommen

Op Plakater oder Affichen, an de soziale Medien, Titelen oder Gedichter kann den n stoe bleiwen, wann d’Wuert soll ervirgehuewe ginn:

Wëssen Kënnen Wëllen
Eis #Eemaischen war dëst Joer e vollen Erfolleg!
do ass all Kand a Këndchen
beim Fuesechsliddche frou

Um Enn vun engem Vir-, Familljen- oder Markennumm, oder engem Deel dervun, bleift den n stoen:

D'Madamm Rinnen kënnt méi spéit. De Ruben muss éischter goen.
Bahlsenkichelcher, Ralph-Lauren-Kleeder

Ass den Numm flektéiert, z. B. am Pluriel, bleift den n net stoen, wann d’n-Reegel gräift:

D’Jange kréien e Bistro. Bei Schmitte gëtt geschafft. Et ass de Schmitte Guy, de Schmitten hire Guy.
d’Hemessemillen, also: Hemessen hir Millen, der Famill Hemes hir Millen

Bemierkung: Et schreift ee Röntgenstralen, wann een den Numm vum Fuerscher wëllt ervirhiewen, soss Rëntgestralen.

Ech muss an d’Rëntge goen.
Ech muss mech rëntge loossen.

Den n fält just ewech bei geografeschen Nimm, déi mat -en ophalen:

an Asie wunnen, an Italie fueren, an Norwege goen, um Schwaarze Mier, a Schwede fueren, Spuenierees
an d’Alpe goen, d’Appalache kennen, an de Pyrenäe wanderen
de lëtzebuergeschen Deel vun den Ardenne gëtt als Éislek bezeechent

Bemierkungen:

Bei Nimm vun Uertschaften a Stied kann den n och stoe bleiwen:

zu Lëntge brennt et oder: zu Lëntgen brennt et
zu Néngse schéngt d’Sonn oder: zu Néngsen schéngt d’Sonn op Münche fueren oder:
op München fueren

Wa virum n an der Endung keen e steet, bleift den n erhalen:

London war ëmmer d’Haaptstad vun England.
Zu Berlin lieft et sech gutt

Bei Griichenland oder Griicheland gëtt et déi zwou Méiglechkeeten.

7. D’Friemwierder

Friemwierder si Wierder, déi net komplett un eis Sprooch ugepasst sinn. Dat gëtt däitlech duerch e friemt Element, z. B. en Accent an der Schreifweis ewéi bei Boîte oder en nasale Laut an der Aussprooch ewéi bei Timber.

Am Prinzip gëtt de Friemwierder hir Schreifweis bäibehalen. Substantiven aus frieme Sprooche ginn awer groussgeschriwwen:

Abus, Accent, Accident, Accord, Concours, Courage, Dictionnaire, Ministère, Trottoir, Jeep, Lobby, Party, Weekend

Bemierkung: Friem Substantive ginn an net substantiveschen Ausdréck klenggeschriwwen:

d’accord (sinn), par défaut, par rapport, by the way, on the road
Dat ass bottom-up. Mee: eng Bottom-up-Approche

De Pluriel vu Friemwierder gëtt meeschtens mat de lëtzebuergesche Plurielsendungen -(e)n oder -er gebilt:

Accidenter, Concoursen, Jeepen, Partyen, Trottoiren

Lautlech integréiert Friemwierder kënne komplett an déi lëtzebuergesch Schreifweis iwwerholl ginn; déi stinn dann am LD.

Büfdeck (oder: Bifdeck), Diwwi, Fissi, Jelli, Koseng, Monnonk, Schantjen, Tëlee, Vëlo, Wallis, zerwéieren, Ziwwi

Fir d’Friemwierder aus dem Franséische gëtt et e puer Méiglechkeeten:

  • Se sinn onverännert:
    Accès, Boîte, Entrée, Foire
  • Se hunn eng lëtzebuergesch Endung:
    Deputéierten, Ensembel, Timber
  • Et gëtt eng Haaptvariant no de lëtzebuergesche Reegelen, mee do dernieft gëtt et eng franséisch Niewevariant:
    Haaptvariant: Damm, effikass, Ekipp, Mull, Retusch
    Niewevariant: Dame, efficace, Equipe, Moule, Retouche

Et ass muenchmol d’Aussprooch, déi sech um Franséischen oder um Däitschen orientéiert, déi d’Schreifweis festleet:

    Capacitéit oder Kapazitéit, coordonéiert oder koordinéiert, fonctionéieren oder funktionéieren

  • Just déi lëtzebuergesch Schreifweis gëtt gebraucht:
    Diwwi, Forschett, Fotell, Keess, Klautjen, Wallis, Wermischel

Ob just déi franséisch oder just déi lëtzebuergesch oder déi zwou Schreifweisen akzeptéiert sinn, kann net duerch eng Grondreegel gekläert ginn a gëtt dofir am LD festgehalen.

Fir Wierder aus dem Franséische gëtt déi franséisch Schreifweis mat dem Accent grave an dem Accent circonflexe bäibehalen. Dat gëllt och fir Zesummesetzunge mat franséische Wierder. De franséischen Accent aigu gëtt just an der Endsilb geschriwwen an och bei Substantiven, déi aus méi Wierder zesummegesat sinn (cf. 7.2.5):

Barrière, Bréifboîte, Sonnecrème, Salle à manger
Decisioun, Defilé, Epicerie, resuméieren, Reunioun
Employé, Musée, Conseil d’État, Directeur général, Saumon fumé

E stommen e um Enn vu franséische Wierder gëtt geschriwwen, wann e Substantiv mat der Endung -ie, -ue oder -ée ophält.

Poesie, Regie, Avenue, Lycée, Renommée

E stommen e um Enn vu franséische Wierder gëtt och geschriwwen, wann e Wuert ewéi am Franséischen ausgeschwat an ouni de stommen e iwwer dem Liesen net méi erkannt gëtt:

Avantage, Baisse, beige, Chaîne, Chance, Depannage, Documentaire, Facture, Fiduciaire, Force, Garage, Laboratoire, large, Libraire, Mayonnaise, Necessaire, Plainte, Punaise, Remise, Ressource, Revanche, Serveuse, Service, Suite, Tâche, vierge, Vocabulaire

Soss gëtt déi lëtzebuergesch Schreifweis ouni e geholl:

Bott, Gripp, Initiativ, Majorett, Mall, Mirabell, Napp, Oliv, Operett, Passerell, Phas, Pist, Pyramid, Tax, Tirett, Vitess, Zon

Wann e kuerze betounte Vokal an der Endung virun engem Konsonant steet, da gëtt fir déi lëtzebuergesch Schreifweis dee Konsonant verduebelt (cf. 4.1.1.1):

Agraff, Damm, Etapp, Finall, Limitt, Mandarinn, Marinn, Originn, Paraff, Primm, Sardinn, Vitaminn

Bemierkung: Déi franséisch Schreifweis ka bei verschiddene Wierder als Niewevariant geholl ginn (dat steet dann am LD).

Barriär, Domän, Fassad, Vestiär, Veterinär
Barrière, Domaine, Façade, Vestiaire, Veterinaire

Wann am Pluriel den n wéinst der n-Reegel ewechfält an esou dee Pluriel ouni n gläich ass mat der franséischer Variant vum Singulier, da muss en Treema op den e kommen.

Barrièrë réckelen, Façadë renovéieren, d’Pertë festhalen, Poubellë réckelen
Mee: Boîtte verkafen, Mandarinne kafen, Punaisse benotzen

Déi lëtzebuergesch Plurielsendungen -en oder -er ginn un dat franséischt Wuert am Singulier drugehaangen, fir e Pluriel auszedrécken. De Pluriel bei Wierder, déi mat engem stommen e ophalen, gëtt mat engem -n hannen um Wuert markéiert.

Accidenter, Approchen, Bijouen, Coursen, Oliven, Orangen, Trottoiren

Bei Substantive mat kuerzem betountem Vokal ginn am Pluriel d’Schlusskonsonante verduebelt.

Amicale – Amicallen, Coupe – Couppen, Doute – Doutten,
Equipe – Equippen, Flic – Flicken, Toile – Toillen
Bourse – Bourssen, Course – Courssen

Bemierkungen:

  • Bei verschiddene Wierder kann de Schlusskonsonant net verduebelt ginn, well en sech net dofir eegent oder well e schonn am Singulier verduebelt ass:
    eng Glace, zwou Glacen
    eng Moyenne, zwou Moyennen
  • D’Schreifweis kann sech no der Aussprooch riichten: Wann den t beim Wuert Fait geschwat gëtt, muss den t am Pluriel verduebelt ginn (Faitten). Gëtt den t net geschwat, ass de Pluriel Faiten.
  • Et gëtt hei e puer Wierder, déi sech änlech sinn:
    Cours – Coursen (an der Schoul), Cour – Couren (um Haff a bei Geriicht), Course – Courssen (am Sport)
    eng Kuer – e puer Kueren (zu Munneref am Bad)

Verschidde Wierder kréien eng typesch Lëtzebuerger Form fir de Pluriel oder aner ofgeleete Formen:

ee Coup, zwee Ki
déi Faarf ass bordeaux, mat senge bordoosse Schong
een Tour um Vëlo, zwee Tier, mee: den Auto kënnt op Touren

  • Bei Wierder op -é kënnt am Pluriel en -en drun. Wann den n duerch d’n-Reegel ewechfält, kënnt en ë nom é:

Vill Caféen hunn owes op; déi meescht Caféë sinn Hellegowend zou.
Citéen hu meeschtens keen Zentrum; am ganze Land gi Citéë gebaut.
Ech leeën d’Corrigéen derbäi; hien huet d’Corrigéë gekuckt.
Ech halen op meng Congéen. Meng lescht Congéë ware flott.
Mir hu vill Chargéen am Lycée. D’Chargéë kommen all erëm.

  • Bei Wierder op -ée kënnt am Pluriel en -ën drun:

Chargée – Chargéeën, Lycée – Lycéeën, Musée – Muséeën
Chargéeë sichen, Lycéeë bauen, Muséeë besichen

  • En -ën kënnt och do, wou eng Verwiesslung méiglech ass:

en Enseignant, eng Enseignante, vill Enseignanten an Enseignanteën
en Devis – zwee Devisen, eng Devise – zwou Deviseën
e Cousin – zwee Cousinen, eng Cousine – dräi Cousineën

  • Den Treema gëtt just dann op de leschten e gesat, wann eng Verwiesslung vum Pluriel mam Singulier méiglech ass. Dat ass dann de Fall, wann duerch d’n-Reegel den n vum Pluriel ewechfält (cf. 2.2.5):

d’Ficelle schneiden, d’Ficellë schneiden
d’Poubelle réckelen, d’Poubellë réckelen

Bei Adjektiven, déi wéi am Franséische geschriwwe ginn an déi e stommen e hunn, muss deen e mat Treema geschriwwe ginn, wann e geschwat gëtt:

beige: e beigë Pullover, e beiget Hiem
large: e largë Korrekter, e larget Verbesseren
louche: e louchë Quartier, e louchet Haus
orange: en orangë Mantel, en oranget Stéck Stoff
vierge: e viergë Casier, e vierget Virliewen

Bei franséische Substantive mat méi Wierder gëtt just dat éischt Wuert groussgeschriwwen, de Bindestréch an den Accent aigu ginn ewéi am Franséische gesat:

Assemblée générale, Assistante sociale, Avant-première,
Chargé de cours, Chef-d’oeuvre, Dernier cri, Eau de toilette,
Grande surface, Maître d’hôtel, Métier à risque, Nouvelle cuisine

Bei Expressiounen, déi aus lëtzebuergeschen a franséische Wierder zesummegesat sinn, komme Bindestrécher; en eventuelle Fouen-s gëtt drugehaangen:

Boeuf-bourguignons-Zooss, Chauffe-plats-Kabel, Passe-vites-Sift,
Quiche-lorraines-Stéckelcher, Vol-au-vents-Deeg

Ausnam: Bei Grand-Duc, Grand-Duché a Grande-Duchesse gëtt och den D groussgeschriwwen.

Am Pluriel gëtt den c um Enn vu Grand-Duc net zu ck verduebelt:

d’Grand-Ducen alleguer, all d’Grand-Duce vu Lëtzebuerg

Fir de Pluriel vun Expressiounen, déi aus méi franséische Wierder bestinn:

  • gëtt nëmmen dat éischt Wuert groussgeschriwwen (an déi Wierder ewéi État, déi och am Franséische groussgeschriwwe ginn),
  • ginn déi eenzel Wierder duerch Bindestrécher verbonnen,
  • ginn d’Wierder am franséische Singulier geschriwwen,
  • kritt dat lescht Wuert eng lëtzebuergesch Plurielsendung:
    Avant-garde – Avant-garden, Avant-première – Avant-premièren,
    Bain-marie – Bain-marien, Cache-pot – Cache-poten,
    Carte blanche – Carte-blanchen, Carte d’identité – Carte-d’identitéen,
    Chargé de cours – Chargé-de-coursen, Chef-d’oeuvre – Chef-d’oeuvren,
    Coup d’État – Coup-d’Étaten, Dernier cri – Dernier-crien,
    Eau de toilette – Eau-de-toiletten, Eau de vie – Eau-de-vien,
    Faux pas – Faux-pasen, Faux-filet – Faux-fileten,
    Grande surface – Grande-surfacen, Haute couture – Haute-couturen,
    Ménage à trois – Ménage-à-troisen, Point de vue – Point-de-vuen,
    Sans-abri – Sans-abrien, Tête-à-tête – Tête-à-têten,
    Trait d’union – Trait-d’unionen, Va-et-vient – Va-et-vienten

  • gëtt de Schlusskonsonant no engem kuerze betounte Vokal verduebelt:

Assemblée générale – Assemblée-générallen,
Assistante sociale – Assistante-sociallen,
Entente cordiale – Entente-cordiallen,
Femme fatale – Femme-fatallen,
Maître d’hôtel – Maître-d’hôtellen
Procès verbal – Procès-verballen

Wann am Pluriel duerch d’n-Reegel den n hannen ewechfält an d’Form (ofgesi vum Bindestréch) wéi de Singulier ausgesäit, gëtt en Treema op de leschten e gesat (cf. 2.2.5):

Avant-gardë, Carte-blanchë, Chaise-longuë, Point-de-vuë, Tête-à-têtë

Steet am franséische Singulier eng Plurielsendung um leschte Wuert, da fält déi am Lëtzebuergeschen am Pluriel ewech:

e Repas sur roues kréien, Repas-sur-rouen ubidden, Repas-sur-rouë féieren

Bemierkung: Wann een explizitt wëllt dee franséische Pluriel benotzen, gëtt déi franséisch Schreifweis geholl (dat éischt Wuert gëtt groussgeschriwwen):

vill Délits de grande vitesse, zwee Règlements grand-ducaux (ouni weider lëtzebuergesch Plurielsendung an ouni Bindestrécher)

Vill englesch Wierder ginn an hirer Originalschreifweis iwwerholl; d’Substantive ginn awer groussgeschriwwen. De lëtzebuergesche Pluriel -en oder -er gëtt drugehaangen an, wann néideg, de Konsonant um Enn verduebelt:

Airbag – Airbaggen, Comic – Comicken, Fan – Fannen, Hit – Hitten,
Job – Jobben, Shop – ­­Shoppen, Slip – Slippen, Weekend – Weekender
Club huet nieft Clubben e spezielle Pluriel: Clibb

Bemierkungen:

  • Alternativ kann och de Pluriel aus dem Englesche geholl ginn:
    vill Comics, vill Fans, vill Hits, vill Jobs
  • Wann eng Verwiesslung vum Pluriel mam Singulier méiglech ass, well den n vum Pluriel duerch d’n-Reegel ewechfält, da gëtt am Pluriel en Treema op de leschten e gesat (cf. 2.2.5):
    Fakë fannen, Likë kréien, Milkshakë maachen, Spikë kafen

De Partizip gëtt nom lëtzebuergesche Modell gebilt (cf 5.):

chatten – gechatt, chillen – gechillt, downloaden – gedownloat (oder downgeloat),
hosten – gehost, jobben – gejobbt, leasen – geleast,
joggen – gejoggt, mailen – gemailt, managen – gemanagt, outen – geout,
sprayen – gesprayt, stylen – gestylt, toasten – getoast

Bemierkung: Fir eng besser Liesbarkeet ka bei bestëmmte Verben als Niewevariant och déi englesch Endung -ed am lëtzebuergesche Partizip geholl ginn (dat steet dann am LD). Bei dëse Verbe kann och an deenen anere Verbformen den e aus der englescher Grondform bäibehale ginn:

liken – du liks oder du likes; gelikt oder geliked
timen – hien timt oder hien timet; getimt oder getimed

Substantiven, déi aus englesche Wierder bestinn, och a Kombinatioune mat lëtzebuergesche Wierder, ginn zesummegeschriwwen (ouni Bindestréch):

Bestseller, Bigband, Blackout, Countdown, Designerkleed, Fitnesszenter,
Headset, Jackpot, Knowhow, Smalltalk, Stuntman, Taskforce
Pluriel: Bigbanden oder Bigbands, Smalltalken oder Smalltalks

Bemierkung: Wann d’Wuert am Englesche mat engem Bindestréch geschriwwe gëtt, da kann d’Form mam Bindestréch als Niewevariant geholl ginn:

Startup (Pl. Startuppen oder Startups) oder: Start-up (Pl. Start-uppen oder Start-ups)

Ausnamen:

  • Ass bei Wuertgruppen aus englesche Wierder deen éischten Deel en onbetount Adjektiv, gëtt auserneegeschriwwen:
    High Society, Public Relations
  • Bei Nimm ginn déi eenzel Wuertdeeler auserneegeschriwwen:
    Los Angeles, New York, mee: New-York-Marathon
  • Bei méi laangen Zesummesetzungen däerf mat Bindestréch geschriwwe ginn, woubäi dann déi substantivesch Elementer groussgeschriwwe ginn:
    Desktoppublishing oder Desktop-Publishing,
    Desktoppublishing-Programm     oder Desktop-Publishing-Programm,
    Low-Budget-Film, Nordic-Walking-Bengelen,
    Plug-and-play-Funktioun, Prepaid-Kaart, Software-Entwécklung,
    Trial-and-Error-Method, Weekendhaischen oder Weekend-Haischen
  • Deen éischte Buschtaf vun engem zesummegesate Substantiv gëtt och da groussgeschriwwen, wann den éischten Deel kee Substantiv ass:
    e One-Night-Stand, seng Online-Presenz, mee: si sinn online

Bei Wierder mat pre-/prä- oder (-)ped(-)/-päd(-) gëllt d'Form mam e als Haaptvariant (den e gëtt net verduebelt, cf. 2.1). D‘Schreifweis mat ä ass just dann erlaabt, wann et en däitscht Parallelwuert mat ä gëtt:

Enzyklopedie / Enzyklopädie, Logoped(in) / Logopäd(in),
orthopedesch / orthopädesch, pedagogesch / pädagogesch,
Pedophilie / Pädophilie, pregnant / prägnant, Preparat / Präparat,
Prepositioun / Präpositioun, present / präsent,
President(in) / Präsident(in), preventiv / präventiv,
Prezedenzfall / Präzedenzfall, preziséieren / präziséieren

Bemierkung: Wierder ouni Variant mat ä:

Expeditioun (dt. Expedition), torpedéieren (dt. torpedieren)

Bei de Wierder aus dem Griichesche ginn th, ch oder rh am Prinzip bäibehalen.

apathesch, Athleet, Biathlon, Bibliothéik, Chouer, Chrëschtdag,
Diskothéik, Hypothéik, Orthopedie, Panther, pathologesch, Pathos,
Python, Rhapsodie, Rhesusaf, Rhesusfaktor, Rhetorik, Rheuma,
Rhythmus, Sympathie, Theater, Thees, Theema, Théik, Theologie,
thermesch, Thermometer, Thermosfläsch

Beim ph aus dem Griichesche gëtt et dräi Fäll:

  • de ph gëtt bäibehalen:
    Atmosphär, Klaustrophobie, Metapher, Philosophie, Physik
  • bei Wierder mat (-)graf(-)/(-)graph(-) oder -fon/-phon gëtt et déi zwou Schreifweisen. D’Form mam f gëllt als Haaptvariant:
    Biografie / Biographie, Choreografie / Choreographie,
    geografesch / geographesch, germanofon / germanophon,
    Mikrofon / Mikrophon, Orthografie / Orthographie

Bemierkung: Wann d’Wuert wéi am Franséische gelies gëtt, bleift de ph an der franséischer Schreifweis stoen: francophone, e Graphique.

  • Et gëtt just eng Form mat f:
    Delfin, Fantasie, Foto

Bemierkung: E laang geschwate Vokal gëtt virum ph oder th ni verduebelt: Stroph (dt. Strophe), apathesch

Fir zesummegesate Substantiven, déi aus anere Sprooche wéi zum Beispill aus dem Laténgeschen oder aus dem Italieenesche kommen, gëtt just dat éischt Wuert groussgeschriwwen:

säin Alter ego, eng Conditio sine qua non, e Curriculum vitae (mee: en CV), en Deus ex machina, eng Dolce vita, eng Terra incognita

Wann e lëtzebuergescht Substantiv dra virkënnt, da gëtt dat och groussgeschriwwen an et gi Bindestrécher gesat:

eng De-facto-Bezéiung

Am Pluriel gi Bindestrécher gesat an nom kuerze betounte Vokal gëtt de Schlusskonsonant verduebelt:

seng Alter-egoen, vill Conditio-sine-qua-nonnen, Curriculum-vitaeë froen, De-facto-Bezéiungen

Bemierkungen:

Eegennimm ginn iwwerholl, mat Kleng- a Groussschreiwung, och an Zesummesetzungen:

Den Haag, Las Palmas, Leonardo da Vinci, all d’Leonardo-da-Vinci-Wierker

Bei zesummegesate Begrëffer aus deene Sproochen, déi kee Substantiv sinn, gëtt klenggeschriwwen:

Dat war de facto déi falsch Decisioun.
Si goufen in flagranti erwëscht

8. D’Grouss- a Klengschreiwung

Substantiven, Nimm an de Sazufank gi groussgeschriwwen.

Substantive gi groussgeschriwwen:

Blëtz, Buch, Büro, Fläiss, Geschicht, Haus, Himmel, Kaffi, Paangech, Philosophie, Romantik, Taass
Bläistëft, Geschichtsbuch, Héichhaus, Kaffistaass, Schéiferhond, Schnellzuch

Gëtt en Infinitiv als Substantiv gebraucht, schreift een e grouss:

D’Schreiwen ass him ëmmer liichtgefall. D’Ofrappe war an Nullkommanäischt geschitt. Iwwert dem Lafen ass e gefall.
Ech kréien dech un d'Schaffen. Beim Plënneren ass him eppes op de Fouss gefall. Hien huet ugefaange mam Schaffen.

Bemierkung: Hanner mat gëtt d’Verb klenggeschriwwen, wa mat duerch ze kann ersat ginn.

Hien huet ugefaange mat schaffen. (Hien huet ugefaangen ze schaffen.)

Substantivéiert Infinitivgruppen aus zwee Elementer ginn zesummen- a groussgeschriwwen:

Beim Autofuere soll een net telefonéieren.
Ech hu wierklech keng Anung vum Broutbaken.

Aus engem Adjektiv kann e Substantiv gemaach ginn:

e bloe Rack – dat Blot am Hannergrond, e gudde Patt – dat Gutt dodrun, eng gekachten Ham – eppes selwer Gekachtes;
Ales an Neies, dat kann och zesummepassen;
eppes op Lëtzebuergesch soen;
dat Lescht, wat ze maachen ass; zu gudder Lescht; ech hunn hien an der Lescht dacks gesinn.
Mee: fir d’éischt; ech hunn hien d’lescht/deslescht gesinn; et ass fir d’lescht;
dat Ganzt; am grousse Ganzen;
eppes am Gudde reegelen, am Gudde léisen;
am Weesentlechen, am Allgemengen;
vu Klengem un, zanter Laangem, bei Wäitem, bis op Weideres, ouni Weideres, vu Wäitem;
vun Noem a vu Wäitem, mee: vun no a vu wäit

Adjektiven a Partizippe ginn hannert wéineg, vill, näischt oder eppes groussgeschriwwen:

eppes Geléintes, eppes Gemooltes, eppes Verbranntes
Eppes Neits (oder: eppes Neies) ass ëmmer spannend.
De Professer hat wéineg Guddes iwwer seng Studenten ze soen.
Et ass näischt Wichteges gesot ginn.

Si mat enger Koppel vun Adjektive Leit gemengt, gëtt groussgeschriwwen:

Jonk an Al hu matgemaach; dat betrëfft Aarm a Räich.

Och Superlativen a Komparative kënne substantivéiert ginn:

Mir waren op dat Schlëmmst gefaasst. Dat Einfachst ass, wa mir hie gewäerde loossen. Et wier fir hien dat Bescht, wann en d’Schoul géif wiesselen. Hien ass Besseres gewinnt. Et sinn ëmmer déi méi Schéin, déi gewielt ginn.

Superlativkonstruktioune mat am gi klenggeschriwwen:

Et wier am beschten, wann dir all matkéimt. Si ginn am léifste bei de Pit an d’Anne iessen. Hir Feiere sinn ëmmer am flottsten.

Fest Ausdréck mat Prepositioun an (onflektéiertem) Adjektiv gi klenggeschriwwen:

duerch déck an dënn, iwwer kuerz oder laang, vu kleng op, vu privat ze verkafen

Och Adverben, Prepositiounen, Pronomen a Konjunktioune kënne substantivéiert ginn (se kréien da meeschtens en Artikel):

Hien huet mir den Du ugebueden (hie sot, mir sollten eis duzen).
An dëser Saach gëtt et keen Entweeder-oder. Net de Wat ass hei wichteg, ma de Firwat. Mir soen Iech am Viraus Bescheed.

D’Pronomen all, alles, allem, aner, anescht an aner Pronomen, déi fir e Substantiv stinn, gi klenggeschriwwen:

Dat weess awer elo wierklech jiddereen. Si hunn et all gewosst. Dat war alles vill ze schwéier. Déi meescht hunn et gepackt. Virun allem …
(deen) aneren, (déi) aner
Ënner anerem hu mer och iwwer déi nei Strukturen diskutéiert.

Gi Wierder mat Bindestrécher gekoppelt (cf. 9.1.1) an als Substantiv benotzt, schreift een dat éischt Wuert an och d’Substantive grouss:

e Burnout-Syndrom, keen Entweeder-oder, den Helleg-Geescht-Tunnel, eng Mozart-Symphonie

Ausnam: zesummegesate Wierder aus dem Franséischen an aus anere Sproochen (cf. 7.2.5 an 7.5).

Et gi groussgeschriwwen:

  • d’Substantiv an adverbiale Wendungen:
    a Fro stellen, a Kaf huelen, am Fong, eppes ausser Uecht loossen, sech an Uecht huelen, vun Haus aus, zu Bierg stoen, zu Enn goen, zu Land, zur Nout
  • Prepositional Wendungen a Wendunge mat Substantiv:
    a Bezuch op, mat Hëllef vun (oder: mathëllef vun), op Grond vun (oder: opgrond vun), Schold hunn, zu Gonschte vun, zu Laaschte vun
    Onrecht hunn, Recht ginn, Recht hunn, Recht kréien
    Uecht ginn, Uecht doen, do gutt Uecht!

Steet allerdéngs an esou Wendungen d’Verb sinn, hu mer et net méi mat engem Substantiv ze doen. Duerfir gëtt klenggeschriwwen:

si si schold drun, ech sinn es leed(s)
ech si faillite, well ech Faillite gemaach hunn

D’Adverbe rieds (am Sënn vu rieden), wëlles an opweises ginn ëmmer klenggeschriwwen:

rieds goen, rieds hunn, rieds sinn
wëlles hunn, wëlles sinn
net vill opweises hunn

D'Ausdréck Merci, Äddi, Moien, Jo an Nee gi groussgeschriwwen, wann et kloer e Substantiv ass:

Schreif hinnen en décke Merci.
Hues du dann elo mat Jo gestëmmt oder bass de beim Nee bliwwen?

Et gi grouss- oder klenggeschriwwen:

Äddi/äddi soen, Merci/merci soen, Jo/jo soen, villmools Merci/merci,
so hinne Moien/moien
Mir soen Iech villmools Merci/merci fir Äre léiwen Don!
Ech muss direkt nees goen, dofir Moien/moien an Äddi/äddi!
A, Salut/salut!

Bei Ausdréck mat gëschter oder virgëschter plus Dageszäit gëtt d’Dageszäit groussgeschriwwen:

gëschter Mëtten, gëschter Mueren, virgëschter Owend

Bei Kombinatioune mat haut, muer an iwwermuer ass et kloer, well en Artikel virun der Dageszäit steet:

haut de Mëtteg, muer de Mëtteg, haut de Mueren, iwwermuer den Owend

D’Wochendeeg gi groussgeschriwwen, och an Zesummesetzungen:

de Méindeg, de Méinden, e Méindeg de Moien, um Méindegmoien

Adverbial Forme mat -s um Enn ginn ëmmer klenggeschriwwen:

Mir waren owes nach een huelen. Mir gi sonndes moies spadséieren. Méindes sinn ech ëmmer midd. Äre Rendez-vous ass dënschdes, de véierten Abrëll.

D’Adverbe gëschter, haut, hënt, iwwermuer, muer, virgëschter ginn ëmmer klenggeschriwwen:

Dat geet net vun haut op muer. D’Solden hu gëschter ugefaangen. Wat freeën ech mech op muer! Ech hunn hënt gutt geschlof.

Ob den eenzele Buschtaf oder eng Buschtawegrupp grouss- oder klenggeschriwwe gëtt, hänkt dovun of:

  • ob en als Substantiv gebraucht gëtt oder net:
    Maach mer keen X fir en U vir! Wien A seet, muss och B soen.
    D’Abc als Alphabet.
    No a, b an c kënnt d.
  • ob de Sënn eng Kleng- oder Groussschreiwung verlaangt:
    de Punkt um i (e groussen I huet am Lëtzebuergesche kee Punkt)
    de schife Stréch am Rondel vum Q
    Meeschtens kënnt eng en-Endung am Pluriel.

Wa Buschtawen an de Pluriel gesat ginn, da kënnt e Bindestréch virun der Plurielsendung:

Am Lëtzebuergesche gëtt et Wierder mat véier oder fënnef e-en hannereneen.
„Laang“ gëtt mat zwee a-e geschriwwen.

Als Ofkierzung gëtt d’Duerstellungsform vun engem oder méi Wierder verstanen, déi méi kuerz ass wéi déi ausgeschriwwe Form. Et gëtt verschidden Zorte vun Ofkierzungen:

  • D’Ofkierzung besteet aus dem Ufanksbuschtaf vum Wuert a gëtt beim Liesen ausgeschwat. Se kritt e Punkt:
    m. (männlech), w. (weiblech), r. (riets), S. (Säit)
  • D’Ofkierzung besteet aus e puer Buschtawen a beim Liese ginn d’Wierder ausgeschwat:
    Art. (Artikel – Gesetz), asw. (a sou weider/an esou weider), d. h. (dat heescht), Jh. (Joerhonnert), wgl. (wannechgelift), z. B. (zum Beispill)
    a. d. R. (an der Reegel), allg., Dr., ë. a. (ënner anerem), evtl., Nr., Tel.

Dës Ofkierzunge kréien e Punkt. Bei Ofkierzungen aus méi Deeler steet hanner all Element e Punkt. Hei kënnt e Sputt hannert dem Punkt, esou wéi wann een déi eenzel Deeler géif ausschreiwen.

  • Ausgeschwat ginn och d’Moosseenheeten, d’Himmelsrichtungen an d’cheemesch Elementer, mee si kréie kee Punkt:
    kg (Kilo oder Kilogramm), m (Meter), qm (Quadratmeter)
    cm, km, l, MHz t, V, W
    Cl (Chlor), O (Oxygen), S (Schwiefel)
    N (Norden), SO (Südosten)

Hannert Zuele gëtt d'Moosseenheet, d'Prozentzeechen asw. net direkt un d'Zuel ugehaangen, mee et kënnt e Sputt dertëschent:

3 cm, 5 EUR, 5 €, 10 %

Ausnamen:

5' (Minutten, Zoll)
5" (Sekonnen)
5° fir e Wénkel, Breeten- oder Längegrad, mee: 5 °C, 5 °F

D’Ofkierzung besteet aus engem Deel vun engem méi laange Wuert (Kuerzwierder):

    Akku, Auto, Bus (Autobus), Cello, Deo, Disko, Foto (Fotografie), Krimi, Proff (Professer), Uni

  • D’Ofkierzung besteet aus den Ufanksbuschtawe vu méi Wierder an ergëtt e Kuerzwuert (also en Akronym), dat ewéi e Wuert ausgeschwat gëtt. Dës Ofkierzunge gi gelies ewéi en eegestännegt Wuert a kréie kee Punkt:
    Aids, Laser, Nato, Pin, Ufo, Unesco, Uno
  • D’Ofkierzung besteet aus den Ufanksbuschtawe vu méi Wierder oder engem zesummegesate Wuert. Et gëtt all eenzele Buschtaf vun der Ofkierzung fir sech gelies, „Wee-Emm“ fir WM, „Dee-Vau-Dee“ oder „Dee-Wee-Dee“ fir DVD:
    ASBL, DVD, EU, EZB, PS, UKW, UN, WM

Am Pluriel gëtt d’Endung -en ugehaangen (hei gëllt dann d’n-Reegel):

ASBLen, CDen, DVDen, PDFen, WMen
vill CDe kafen

Vill Firmennimm oder Nimm vun Organisatioune ginn och esou gebraucht:

CFL, EU, INL, RTL

Et gëtt och Mëschformen:

JPEG (Joint photographic experts group) gëtt „Ji-Peg“ gelies.

Bei Ofkierzungen, déi een ewéi e Wuert ausschwätze kann, gëtt just den Ufanksbuschtaf groussgeschriwwen:

D’Uno huet eng aussergewéinlech Versammlung festgeluecht. Déi nächst Nato-Manövere sinn am August. Et gi gutt Medikamenter géint Aids.

Handelt et sech ëm eng Ofkierzung, déi fir d’Aussprooch buschtawéiert gëtt, ginn déi eenzel Buschtawe groussgeschriwwen. Eng Plurielsendung gëtt a klenge Buschtawen ugehaangen:

Déi nächst WM ass an zwee Joer. Si haten e Koup DVDen do leien. Am Wanter gëtt den ACL dacks geruff. Ech hunn eng ganz Rei PDFe geläscht. Si hunn SARLe gegrënnt, et si keng SAen a keng ASBLen derbäi.

Bei Ofkierzungen aus eenzele Buschtawe ginn déi eenzel Buschtawen esou geschriwwen, wéi wann d’Wuert ausgeschriwwe wier: Den éischte Buschtaf fir e Substantiv gëtt groussgeschriwwen, déi aner Buschtawe kleng.

Dat steet op S. 11. Mir hunn z. B. all Mount en Ausfluch mat hinne gemaach.
D’Reunioun fänkt um 7 Auer c. t. un.

Grondzuelen, déi als Ziffer gebraucht ginn, gi groussgeschriwwen:

Hien huet eng Eent an der Prüfung. Hatt huet eng Dräi op der Zensur. Dat Klengt huet dräimol (oder: dräi Mol) hannereneen eng Sechs gewierfelt.

Bréch an Ordinalzuelen, déi als Substantiv gebraucht ginn, schreift ee grouss:

Dee Fënnefte krut näischt méi. Dat Éischt war bal eng Sekonn méi séier.
Jidderee krut e Véierel vum Kuch.

Kardinalzuelen ënner enger Millioun gi klenggeschriwwen:

Si waren alle sechs komm. Hien ass schonn iwwer achtzeg, si ass iwwer uechtzéng.
Déi siwe Weltwonner, d’Zuele vun eent bis eelef, mir sinn zu aacht, bis honnert zielen. Hien ass mat Tempo honnert duerch d’Duerf gerannt.
Hie wollt dofir honnert Euro hunn.

Zueladjektiven, déi keng genee Quantitéit uginn, gi groussgeschriwwen:

Et mussen Honnerte vu Stroossen an Dosende vu Brécke gefléckt ginn.

An der Reegel klenggeschriwwe ginn d’Zueladjektive vill, wéineg an all hire Formen:

Dat hunn der scho vill gesot. Déi wéineg, déi dat net soen, hunn ech net begéint.
Déi meescht sinn domat averstanen.

Einfach Nimm gi groussgeschriwwen:

Carine, Christiane Muller, Max Hoffman, Pit
Esch, Ierpeldeng, Musel, Napoleonsgaart, Niklosbierg, Sauer, Veianen

Wann en Adjektiv, e Partizip, eng Zuel oder e Pronomen zu engem Numm gehéiert, da gëtt deen och groussgeschriwwen:

Éischt Hëllef, de Grousse Won, den Internationalen Olympesche Comité (oder: Kommitee), den Noen Osten, d’Olympesch Spiller, de Schifen Tuerm vu Pisa, d’Schwaarzt Mier

Wann aus enger geografescher Bezeechnung e Wuert mat -er ofgeleet gëtt, gëtt dat ëmmer groussgeschriwwen:

d’Lallenger Kierch, d’Lëtzebuerger Strooss, de Schwäizer Kéis

Dat éischt Wuert vun engem Stroossennumm gëtt groussgeschriwwen an och Adjektiven, déi zu deem Numm gehéieren:

ech wunnen Op Tomm, du wunns An der Hiel, hie wunnt Op der Muerbels, si wunnen Um Leschte Steiwer

Historesch Epochen, Kalennerdeeg, Titelen asw. ginn och groussgeschriwwen:

den Éischte Weltkrich, d’Franséisch Revolutioun, den Hellege Rack (zu Tréier), den Hellege Stull

Dat gëllt och fir Bezeechnunge vu Planzen an Déieren:

Rout Kréischelen, Schwaarz Kréischelen, Déck Kréischelen
de Bengaleschen Tiger, den Indeschen Elefant, e Wëllt Schwäin (oder: e Wëllschwäin), eng Wëll Kaz (oder: eng Wëllkaz)

Bei enger Rei Bezeechnungen, déi eng speziell Bedeitung hunn, gëtt d’Adjektiv groussgeschriwwen (et muss ee klengschreiwen, wann dës Bedeitung net gemengt ass):

um Schwaarze Briet (wou d’Informatiounen hänken)
de Schwaarze Mann (deen d’Kanner fäerte sollen oder deen am Mëllerdall)
e Schwaarzt Lach (Astronomie)
déi Rout Kaart (am Fussball)
d’Gro Kaart (vum Auto)

Dat éischt Wuert vun engem Titel (Buch, Film, Artikel) gëtt groussgeschriwwen:

De Film Eng nei Zäit war e groussen Erfolleg. An der Schoul hu mer missen en Aufsatz schreiwen: Fir oder géint d’Boxen. Kenns de dem Pol Greisch säi Buch Mäi Frënd Benn?

Déi vertraulech Urieden du, de, dech, dir am Singulier an dir, der, iech am Pluriel gi klenggeschriwwen:

Hues du eppes fonnt fir dech? Maacht der iech fäerdeg!

D’Héiflechkeetspronomen Dir, Der, Är, Iech ginn ëmmer groussgeschriwwen.

Hutt Dir Iech mat Ären Noperen arrangéiert?
Wann Dir eng Ufro maacht, kënnt Der deen heite Service kontaktéieren.
Kéint Dir Ärersäits kontrolléieren, ob se Iech et geschéckt hunn?

Hannert engem Doppelpunkt fänke just ganz Sätz mat engem grousse Buschtaf un. Wann awer deen Deel, deen hannert dem Doppelpunkt kënnt, als vollstänneg Eenheet kann ugesi ginn, däerf och hei groussgeschriwwe ginn:

Wéi seet d’Spréchwuert: Deen nëmmen eng Klack héiert, kennt nëmmen ee Schall.
Natierlech kënne mir Iech en Dësch reservéieren: kee Problem! / Kee Problem!

No der Uried am Bréif steet e Komma an dono, wann et kee Substantiv ass, e klenge Buschtaf:

Här Muller,
mir si frou ...

Steet en Apostroph un éischter Plaz an engem Saz, dann zielt den Apostroph als éischte Buschtaf. Do hannendru gëtt klenggeschriwwen:

’t ass kal.

9. D’Getrennt- an Zesummeschreiwung

Zwee oder méi Substantive ginn zesummegeschriwwen:

Aarbechtsgrupp, Entwécklungshëllef, Foussgängerwee, Grondschoul, Liewenslaf, Regierungsprogramm, Zëmmerdier

E Substantiv kann och mat engem Verb oder engem Adjektiv oder mat net zesummegeschriwwe ginn:

Bakform, Blosaier, Héichhaus, Lafschong, Schreifdësch, e Schwéierblesséierten, e Liichtverletzten
Lëtzebuerger an Netlëtzebuerger

Bemierkungen:

  • En eventuelle Fouen-s gëtt tëscht d’Wierder agefüügt:

Kathedralstuerm, Schofspelz

  • Wann dräimol en a oder en o beieneekënnt, da kann ee fir d’Liesbarkeet e Bindestréch setzen:

Mega-Aarbecht oder Megaaarbecht, Staccato-Ootmung oder Staccatoootmung, Zoo-Orchester oder Zooorchester

  • Bei Substantivéierunge vun enger Expressioun mat engem Infinitiv gëtt zesummegeschriwwen:

d’Autofueren, d’Geschichteliesen, d’Spadséieregoen

  • En eenzelen Numm gëtt mam Substantiv hannendrun zesummegeschriwwen:

Achillesseen, Muselwéngchen, Nobelpräis, Suezkanal, Röntgenstralen
Citroënscamionnetten, Ikeasbuttek

  • Ginn zesummegesate Substantiven awer laang oder oniwwersiichtlech, oder sinn Akronymmen dran, schreift ee mat Bindestréch:

en CD-Lafwierk, eng Koffer-Zénk-Legéierung, eng Mozart-Symphonie, en Nato-Staat, eis n-Reegel, de pH-Wäert, d’SES-Satellitten, en USB-Stick, den US-Staat Ohio
Beckiusstrooss, mee: Jean-Pierre-Beckius-Strooss

  • Bei verschiddene Wierder huet een d’Wiel:

Dictionnaires-Artikel, Häerzer-Damm, Kräizer-Néng, Schëppen-Äss
oder: Dictionnairesartikel, Häerzerdamm, Kräizernéng, Schëppenäss

Bei Ofleedunge vu geografeschen Nimm op -er gëtt auserneegeschriwwen:

Genfer Séi, Lëtzebuerger Strooss, Wiener Schnitzel

Ausnam: Heischtergronn, Bierengerbierg (cf. déi offiziell Lëscht vun de Lëtzebuerger Uertsnimm op www.cpll.lu)

E Brochdeel vun enger Moosseenheet gëtt ewéi e Substantiv behandelt:

e Véierelsliter, e Véierelspond Botter, zwou Honnertstelsekonnen

Ausnam: hallef, hallwer gëtt wéi en Adjektiv behandelt:

an enger hallwer Stonn, nach eng hallef Stonn, en hallwe Liter
zwou Véierelstonne sinn eng hallef Stonn

Gläichrangeg Adjektive ginn am Prinzip zesummegeschriwwen:

dafstomm, groblo, naasskal, séisssauer

Si gläichrangeg Adjektiven awer méi laang a ginn se oniwwersiichtlech, schreift ee mat Bindestréch:

déi lëtzebuergesch-belsch Grenz, de wëssenschaftlech-techneschen Assistent

Wann dat éischt Element d’Adjektiv hannendrun an der Bedeitung verstäerkt oder ofschwächt, gëtt et zesummegeschriwwen:

extradënn, héichgëfteg, hyperaktiv, mannerbemëttelt, superschlau, ultrakonservativ, waarmhäerzeg

Heizou gehéieren och Prefixe wéi psycho-: psychoanalytesch, psychosozial

Adjektiven a Partizipe ginn a Verbindung mat Substantiven zesummegeschriwwen:

äiskal, altersbedéngt, benotzerfrëndlech, computergesteiert, doudonglécklech, liewensgeféierlech, steenhaart, waasserdicht, meterhéich, mee: e puer Meter héich

Et gëtt och zesummegeschriwwen, wann eent vun den Elementer net eleng virkënnt:

angloamerikanesch, eendeiteg, méideiteg, villfach, zweefach

Et huet een d’Wiel bei allgemeng plus en Adjektiv:

Dat ass en allgemenggültegen Zousaz. Dat ass en allgemeng gültegen Zousaz.

Et huet een d’Wiel bei Verbindunge mat engem Partizip, déi adjektivesch benotzt ginn:

e selwergestréckte Schal oder e selwer gestréckte Schal
déi sougenannte Panama-Pabeieren oder déi sou genannte Panama-Pabeieren
elengerzéiend Mammen a Pappen oder eleng erzéiend Mammen a Pappen

Et huet een d’Wiel bei net plus Adjektiv:

net ëffentlech oder netëffentlech, net stationär oder netstationär

Auserneegeschriwwe gëtt:

  • wann den éischten Deel en Adjektiv ass, deen e Grad festleet, dee ka gesteigert ginn:
    enk vertraut, liicht verdaulech, méi liicht verdaulech, liicht verletzt, schwéier krank, schwéier blesséiert, schlecht gelaunt, immens schlecht gelaunt
    hallef eidel, hallef erfruer, si haten hien hallef doutgeschloen, e wäit verbreeten Iertum
  • bei kachen, rosen, fléissen:
    kache waarm, kache gliddeg, mat kache Waasser, rose wéineg, fléisse Waasser

Am Prinzip gi Verben a Verbindung mat Partikelen zesummegeschriwwen. Dat gëllt am Infinitiv (mat oder ouni ze), beim Partizip oder wann d’Verb um Enn vum Niewesaz steet.

opmaachen: Et ass schwéier, dës Këscht opzemaachen.
virstellen: Ech hat mer dat anescht virgestallt.
heemgoen: Et gëtt Zäit, datt mer heemginn.

Soss gëtt getrennt:

opmaachen: Ech maachen op. Maach op!
virstellen: Ech stelle vir. Hie stellt eis vir.
heemgoen: Ech ginn heem, géi och heem!

Partikele sinn:

  • Prepositiounen: an-, op-, mat-, virun-
  • Adverben: erëm-, ewech-, zeréck-, zesummen-
  • Bestanddeeler a Verbindung mat engem Verb, déi net méi enger bestëmmter Kategorie kënnen zougeuerdent ginn: heem-, präis-, wäis-, wett-

Läit am Infinitiv oder am Partizip d’Haaptbetounung op der Partikel (egal ob éischt oder zweet Silb), gëtt zesummegeschriwwen:

aneneeknuppen, auslafen, beieneebleiwen , erëmgesinn, derhannertstiechen, dernieftleien, derbäihunn, dobleiwen, erëmgesinn, erausgoen, ewechginn, géintiwwerleien, heemgoen, matdeelen, mathuelen, matrappen, opfalen, opmaachen, opgoen, präisginn, virkommen, virstellen, wäismaachen, wettmaachen, zeréckfannen, zesummenhalen, zesummeschreiwen, zesummestrécken

si sinn nach eemol dervukomm; du bass erausgaangen; ech hunn et erageholl

Bei enger iwwerdroener Bedeitung oder wann den éischten Deel vum Verb e verblatztent Substantiv ass, gëtt och zesummegeschriwwen:

deelhuelen, fräispriechen, groussschreiwen, klengschreiwen, leeddoen, schifgoen

Läit am Infinitiv oder am Partizip d’Betounung um Verb, dann ass d’Bedeitung eng aner an et gëtt auserneegeschriwwen:

Mir gesi si muer erëm. Mir hu si erëmgesinn. No senger Operatioun konnt hien erëm gesinn.
Wëlls de dobäibleiwen? Wëlls de dobäi bleiwen?
Si kéinte sech anenee verléiwen. Dat ass dovu komm, well en ni opgepasst huet. Et beieneen aushalen, nach gutt beienee sinn. Ech wëll dat mat heem huelen.
Et huet alles geännert, mir hunn eis ëmgestallt. Ech hunn d’Miwwelen an der Stuff ëmgestallt. D’Polizisten hunn sech ëm hie gestallt.

Auserneegeschriwwe gëtt:

  • all Verbindung mam Verb sinn:
    aus sinn, derbäi sinn, eriwwer sinn, do sinn, op sinn, u sinn
  • d’Verbindung Verb + Verb (Partizip oder Infinitiv):
    akafe goen, gefaangen huelen, getrennt schreiwen, schreiwe léieren, spadséiere goen, stoe bleiwen, verluer goen, waarde loossen
  • wann den éischten Deel en Adjektiv ass, dat mam Verb keng iwwerdroe Bedeitung ergëtt:
    futti maachen, kleng schneiden, propper maachen, waarm maachen
  • wann den éischten Deel e Substantiv ass, deem seng Bedeitung net verblatzt ass (gëllt och bei der Kombinatioun Prepositioun + Substantiv):
    Angscht hunn, Piano spillen, Schi fueren, sech an Uecht huelen, ech hunn Uecht gedoen, hie ka gutt Vëlo fueren a schlecht Auto fueren
    a Fro stellen, a Stand halen, mee: amstand sinn

Bei Zesummesetzunge mat der Prepositioun zu, déi zu ze kann ofgeschwächt ginn, gëtt den Deel virum Verb uneneegeschriwwen:

zugronn (zegronn) goen, zumutt (zemutt) sinn, zurieds (zerieds) stellen, zuschan (zeschan) maachen, zuscholde (zescholde) komme loossen, zustan (zestan) kommen/bréngen, zuwee (zewee) bréngen, zuleeds (zeleeds) doen

Bemierkung: Et gëllt optional Zesummeschreiwung bei am Gaang(en) sinn oder amgaang(en) sinn.
Wann d’Kombinatioun Adjektiv+Verb oder Verb+Verb eng nei Bedeitung kritt (eng iwwerdroe Bedeitung), déi net der Bedeitung vun den eenzelen Deeler entsprécht, gëtt zesummegeschriwwen, am Infinitiv, am Partizip an am ze-Infinitiv:

een hellegspriechen, ee krankschreiwen, eppes richtegstellen, routgesinn, eppes sathunn, schwéierfalen (mee: hien ass gëschter schwéier gefall ), sech futtilaachen, sech schwéierdoen, sëtzebleiwen
den Dokter huet si krankgeschriwwen, mir hu routgesinn
Si hu sech goegelooss. No där Affär gouf hie falegelooss. Si sinn allen zwee sëtzebliwwen, d. h. si hunn alle béid d’Schouljoer missen dubléieren.

Mee: Hien ass sëtze bliwwen, op senger Plaz, op sengem Stull.

Et ginn zesummegeschriwwen:

  • wannechgelift, watgelift
    Bemierkung: wannechgelift gëtt mat wgl. ofgekierzt
  • Zesummesetzunge mat iergend-:
    iergendeen, iergendeppes, iergendwou, iergendwéi
    iergendeng Fra, iergende Mann, iergendee Kand, op iergendeng Manéier    Ausnam: iergend esou een, iergend esou eppes
  • Konjunktiounen:
    amplaz, andeems, (e)soubal, (e)soulaang (dat esou ass), (e)souwuel, nodeems, obschonns, soufären, wougéint, zemools, zënterhier
    Äppel amplaz Orangen. Maach virun, amplaz ze träntelen!     Ausnam: (e)sou datt/dass oder (e)soudatt/(e)soudass, ausser datt/dass, ouni datt/dass, fir datt/dass
  • Adverben, Konjunktiounen, Prepositiounen a Pronomen ewéi:
    allkéiers, anerersäits, biergop, daagsiwwer, därmoossen, eemol, ëmsou, géintiwwer, genausou, gradesou, iergendeen, jidderzäit, kengesfalls, mathëllef (oder: mat Hëllef), mengersäits, mu(e)nchmol, opgrond (oder: op Grond), e puermol (oder: e puer Mol), sengerzäit, sengesgläichen, souwisou/souwéisou, unhand, zemol, zemools, zudéifst, zurzäit, zweemol (oder: zwee Mol)

Auserneegeschriwwe ginn:

  • Kombinatioune mat selwecht an nämmlecht:
    de selwechten, dee selwechten, dat selwecht, déi selwecht, deen nämmlechten, dat nämmlecht, déi nämmlecht
    Hie fiert zanter Jore mat dem selwechten Auto. Hie fiert mat deem selwechten Auto ewéi ech. Ech hunn dat nämmlecht geduecht.
  • Kombinatioune vun Adjektiven, Adverben oder Pronome mat (e)sou, ze an (e)wéi:
    (e)sou vill, (e)sou wéineg, (e)sou wäit, et ass (e)sou wäit, (e)sou vill Zäit, huel der (e)sou vill s de wëlls, ze vill, ze mann, ze wéineg, (e)wéi vill, (e)wéi laang

Bemierkungen:

  • Bei dëse Wierder ass d’Auserneeschreiwung fakultativ:
    (e)soudass / (e)sou dass, (e)soudatt / (e)sou datt; (e)sougenannt / (e)sou genannt.
  • Beim Gebrauch als Konjunktioun ginn (e)souvill an (e)souwäit uneneegeschriwwen:
    (e)souvill ech weess, hat si sech ofgemellt Ausnam: Dës Wierder ginn ëmmer zesummegeschriwwen:

    • souzesoen
    wéivillten     (als Adjektiv gebraucht: Däi wéivillte Béier war dat elo?)

  • erweidert Pronomen:
    guer keen, soss keen
  • aner Kombinatiounen, bei deenen déi eenzel Deeler als selbstänneg Wierder ze erkenne sinn:
    dës Kéier, dës Säit, doriwwer eraus, guer net, keng Kéier, virun allem, vun Haus aus, zu Enn (bréngen), zu Fouss (goen), zu Hänn, zu Schued (kommen), zur Zäit vun

Si gi mat Bindestréch gekoppelt:

E-Learning, E-Mail, Fouen-s, i-Punkt, T-Shirt, x-belibeg, x-mol

Si gi mat Bindestréch gekoppelt:

5-mol (och: 5 Mol), 100-prozenteg, e 70-Järegen, e 50-järege Mann, eng 2/3-Majoritéit, en 30-Tonner, eng 5:3-Néierlag, eng 40-Stonne-Woch, den 100-Meter-Laf, d’90er-Joren
1res-Diplom, 13es-Diplom, 7es-Schüler

Steet awer e Suffix ewéi -eg oder -stel hannert der Zuel, kënnt kee Bindestréch:

100%eg, eng 100stel Sekonn

Si gi mat Bindestréch gekoppelt:

de pH-Wäert, en SES-Satellit, d’Uno-Vollversammlung, UV-Stralen

Bei Opzielunge kann e Bindestréch eng Widderhuelung ersetzen. Nom Bindestréch gëtt da klenggeschriwwen:

Schoulgebaier, -kanner a -bussen amplaz: Schoulgebaier, Schoulkanner a Schoulbussen
Chrëscht-, Ouschter- a Päischtvakanz amplaz: Chrëschtvakanz, Ouschtervakanz a Päischtvakanz

10. D’Interpunktioun

Sazzeeche sinn dofir do, e geschriwwenen Text méi iwwersiichtlech ze maachen, andeems se Sätz a Sazdeeler vuneneen ofgrenzen.

Zu de Sazzeechen, déi Sätz vuneneen ofgrenzen, gehéieren:

Punkt, Froenzeechen, Ausruffzeechen.

Zu de Sazzeechen, déi Sazdeeler vuneneen ofgrenzen, gehéieren:

Komma, Stréchpunkt (Semikolon), Doppelpunkt, Gedankestréch, Klameren.

Fir verschidde Sazdeeler ervirzehiewen oder déi direkt Ried ze markéieren, gi Gänseféisercher benotzt.

Dernieft gëtt et déi dräi Pinktelcher, déi eppes markéieren, wat am Saz oder am Wuert ausgelooss gouf.

Stinn déi dräi Pinktelcher fir ee Wuert oder méi Wierder, kënnt e Sputt vir- an hannendrun. Sti se fir en Deel vun engem Wuert, kënnt kee Sputt:

Ech weess net, wéi et virugeet … Mee dat gesi mer.
„Sch…!“, sot hien an huet sech duerch d’Bascht gemaach.

E Sazzeeche gëtt direkt ugeschloss, mee et dierf kee véierte Punkt hannendrugesat ginn.

De Punkt fënnt een och bei Ofkierzungen an Ordinalzuelen:

hie war de 26. an der Course, 1. Hëllef, déi 100. Kéier

De Schluss vun engem Saz gëtt duerch e Punkt, e Froenzeechen oder en Ausruffzeeche markéiert.

Ech gi muer akafen. Kënns de mat? Fro nach!

De Punkt steet um Schluss vun engem ganzen (deklarativen) Saz:

Mir gi muer an de Kino. De Film leeft nach just dës Woch. Mir gi scho muer an de Kino, well de Film net méi laang leeft.
Ech kucken dat no. Ech kucken no, fir wéini mer dat agedroen haten.

Bei Opfuerderungen, déi net besonnesch betount sinn, kënnt e Punkt a keen Ausruffzeechen:

Komm einfach mat.
Mee: Komm elo direkt heihinner!

Kee Punkt kënnt:

  • bei Iwwerschrëften, Titelen (Buchtitel, Artikeliwwerschrëft, Iwwerschrëfte bei alle méiglechen Dokumenter …) an Ënnerschrëften:
    D’Maus Ketty
    Gesetz iwwer d’Lëtzebuerger Nationalitéit
    6 km Stau no Accident op der A6

    Bescht Gréiss
    Jos Jeeminee
  • bei Opzielungen a Form vu Kolonnen:
    Wien ass heivu betraff?
    - Jonk Leit bis 20 Joer
    - Jonk Leit iwwer 20 Joer, déi nach an d’Schoul ginn
    - Leit, déi hiren Ofschloss um 2. Bildungswee nohuelen
  • hannert den dräi Pinktelcher:
    Wa si dat esou mengen …
  • wann de Punkt vun enger Ofkierzung oder enger Ordinalzuel mam Schlusspunkt zesummefält:
    Dozou gehéieren Timberen, Mënzen, Béierglieser asw.
    De beschte Lëtzebuerger gouf 12.
  • bei Adressen:
    Jänni Männi
    23, Lëtzebuerger Strooss
    L–1234 Wemperhaart

En Ausruffzeeche markéiert en Ausruff. Dat kann eng Opfuerderung, e Befeel, e Wonsch sinn, awer och eng Begréissung oder eng Behaaptung, där ee méi Gewiicht wëllt ginn:

Häls de wuel op! Géi direkt an deng Kummer! Du muss dat zu Enn bréngen! Wann ech dat do nach eemol gesinn, kanns de eppes erliewen!
Wär dach nëmme geschwë Fréijoer! Kuck hei, wéi flott dat ginn ass!
Wat eng Chance! Moien alleguer! Aua! Aua, du dees mer wéi!

An de Bréiwer gëllt d’Ausruffzeeche bei der Uried als vereelzt. Hei kënnt e Komma amplaz:

Här Direkter,
wéi gëschter an der Sitzung …

D’Ausruffzeeche steet direkt hannert deem leschte Buschtaf vum Saz; et kënnt kee Sputt virdrun.

E Froenzeeche markéiert eng Fro:

Waars de schonn do?
Soll ech der eppes matbréngen, wann ech an d’Stad fueren?
Waart dir gëschter an de Kino? A wéi ee Film?
Wëlls de léiwer Téi oder Kaffi? Firwat?

D’Froenzeeche steet direkt hannert deem leschte Buschtaf vum Saz; et kënnt kee Sputt virdrun.

Bemierkung: D’Kombinatioun ?! kann eng Fro markéieren, déi mat Erstaunen oder an der Roserei gestallt gëtt.

Du gees bei deem Wieder aus dem Haus?! So, hues du se nach all?!

Zu de Sazzeechen, déi Sazdeeler vuneneen ofgrenzen, gehéieren:

Komma, Stréchpunkt (Semikolon), Doppelpunkt, Gedankestréch, Klameren (ëmmer an der Koppel).

An engem Saz kënne méi Kommae virkommen, Klamere ginn ëmmer op an zou, Doppelpunkt a Stréchpunkt solle just eemol virkommen, de Gedankestréch kann een- oder zweemol virkommen.

Gläichrangeg Sazdeeler (also zum Beispill zwee oder méi gläichrangeg Haapt- oder Niewesätz, Wuertgruppen an Opzielungen asw.) gi mat Komma getrennt:

D’Liz koum ze spéit an d’Schoul, de Schoulmeeschter huet sech geiergert.
Bei Kannerschong ass et wichteg, datt se net ze grouss sinn, datt se vir net drécken, datt d‘Stréckelen net ze laang sinn, datt d‘Form bei de Fouss passt.
Hie reegt sech iwwer alles op, seng Kolleegen op der Schaff, d’Noperen, d’Membere vum Handballveräin, d’Personal am Restaurant.
Gromperen, Äppel a Biere louchen am Kuerf.
Si hu gesongen, gepaff, gejaut.
Si hu séier, effikass, kompetent geschafft.
Et kann sech net jidderee grouss, déck, deier Autoe leeschten.

Ginn dës gläichrangeg Sazdeeler oder Deelsätz duerch d’Konjunktioune mee, awer oder d. h. (dat heescht) ageleet, muss e Komma gesat ginn:

Mir wollte mam Auto fueren, mee et war ze glat.
Et war lëschteg, awer och heiansdo traureg.
Efforte ginn net just an der Grondschoul gemaach, mee och am Lycée. Si froen och no de Pabeieren, d. h. nom Fürerschäin an der Groer Kaart.

Ginn dës gläichrangeg Sazdeeler oder Deelsätz duerch d’Konjunktiounen an, (entweeder …) oder, respektiv, (souwuel …) wéi (och) oder weeder … nach verbonnen, kënnt kee Komma:

D’Liz koum ze spéit an d’Schoul an de Proff huet sech geiergert.
Si hu gesongen a gepaff a gejaut. Mir komme muer oder iwwermuer.
Entweeder mir leeschten eis en neien Auto oder eng Vakanz.
Mir mussen dat nach ausfëlle respektiv nei schreiwen
Hie ka weeder sangen nach danzen.

Gëtt e Sazdeel nach erweidert oder eng Informatioun um Enn vum Saz ergänzt, steet e Komma, fir de Saz méi däitlech ofzegrenzen:

D’Liz koum ze spéit an d’Schoul, an de S huet sech geiergert, well dat den Unterrecht stéiert.
An du bass esou an d'Virstellungsgespréich gaangen, mat der futtisser Jeans an am T-Shirt?!
Hie muss nach säin Text verbesseren, respektiv ganz Abschnitter nei formuléieren.

Sätz, déi vuneneen ofhänken, gi mat Komma vunenee getrennt. Dat betrëfft

  • zwee (net gläichrangeg) Haaptsätz:
    Si soten, dat wier nach ëmmer esou gemaach ginn.
  • en Haaptsaz an en Niewesaz:
    Hie géing sech freeën, wa mer kommen
  • zwee (net gläichrangeg) Niewesätz:
    Hatt freet, ob ech de Kuch wëll schmaachen, deen hatt gebak huet.

En Niewesaz ass en Deel vun engem Saz, dee vun engem Haaptsaz (oder och vun engem aneren Niewesaz) ofhänkt. Zu den Niewesätz gehéieren:

Finitsätz: Si hunn e finit Verb, also e Verb, dat net am Infinitiv oder Partizip steet,

Infinitivsätz: Si hunn en ze plus Infinitiv,

Partizipsätz: Si hunn e Partizip.

Si ginn dacks ageleet duerch

  • eng Konjunktioun ewéi awer/ma/mee, datt/dass, amplaz datt, bis datt, éier/ier, iwwerdeems, obschonns, wann, och wann, wéi, well.

De Komma gëtt virun de respektiven Niewesaz gesat:

Ech hu gelaacht, wéi hien am Clownskostüm erakoum.
Et ass schéin, datt si komm sinn, obwuel se net vill Zäit haten.
Mir hunn den Dësch gedeckt, iwwerdeems si d’Zalot preparéiert hunn.
Si koum eréischt, nodeems hie scho fort war.
Mir fueren, éier et däischter gëtt.

Wann de Saz kéint mëssverstane ginn, musse Kommae fir déi korrekt Interpretatioun suergen:

Ech freeë mech och, wann s de näischt matbréngs.
Ech freeë mech, och wann s de näischt matbréngs.

Komplex Konjunktiounen ewéi egal ob, egal wéi, ëmmer wann, jee nodeem ob, jee nodeem wéi oder Kombinatioune mat Zäitangaben ewéi dräi Deeg ier, fënnef Minutten nodeems ginn net duerch e Komma ënnerbrach:

    Hie kënnt, egal ob et reent oder net.
    Ech kann den Text haut nach schécken, jee nodeem wéi gutt ech virukommen.
    Zéng Minutten nodeems ech aus dem Haus war, koum de Bréifdréier.

  • e Relativ- oder Interrogativpronomen ewéi deen, dat, déi, deem, deen, där, wéini, wiem, wou, firwat:
    Dat ass e Restaurant, dee mer iech wierklech recommandéiere kënnen!
    Du behëls dech wéi e Kand, deem d‘Lutsch ewechgeholl gouf.
    Ech weess net, wéini ech dat nach soll maachen.
    Si wëssen net, wou hien drun ass.

Hei kann eng Prepositioun virdrustoen:

Et ass eng Vakanz, un déi mer nach laang wäerten denken.
Hien huet sech iwwerluecht, mat wat hien si kéint iwwerraschen.
Weess du, fir wéini de Chef dee Rapport brauch?

Steet den Interrogativpronomen eleng am Deelsaz, ass de Komma fakultativ:

Ech weess bis haut nach net firwat. Ech weess bis haut nach net, firwat.

Mee: Ech weess nach haut net, firwat en dat gesot huet.

Bemierkungen:

  • Wann de ganze Saz mam Niewesaz ufänkt, gëtt en hannendrunner mat engem Komma ofgegrenzt:
    Wa mer éischter do sinn, hale mer iech eng Plaz fräi.
    Datt hien elo auswandert, kann ech mer bal net virstellen.
    Wou si de Moment an der Vakanz sinn, ass e schlëmme Stuerm.
    Firwat e mech an net dech gefrot huet, kann ech der net soen.
  • Wann den Niewesaz vum Haaptsaz ëmklamert gëtt, ginn zwee Kommae gesat:
    E Buch, dat mer gutt gefall huet, schenken ech gär weider.
    De Mueren, wéi ech wollt opstoen, war et immens kal.
    Ech kucken, ob den Dossier richteg gespäichert ass, an da ginn ech heem.

Bei Sätz mat engem ze-Infinitiv si verschidde Fäll ze ënnerscheeden.

  • Fäll, an deene kee Komma gesat gëtt:

Bei engem einfachen Infinitiv (ze plus Verb) oder bei fir ze plus en einfachen Infinitiv kënnt kee Komma:

Dat Klengt probéiert ze lafen. Hien huet ugefaangen ze jäizen.
Dat ass fir ze kräischen. Dat ass jo fir ze laachen.
Dat ass just fir ze kucken, net fir z’iessen.

Dat nämmlecht gëllt och fir Sätz, bei deenen den einfachen ze-Infinitiv direkt hannert engem Substantiv steet oder duerch e Korrelat/Verweiswuert ugekënnegt gëtt:

Dat ass en Timber fir ze sammelen.
Ech sinn dofir ofzestëmmen.
Ech denken net drun ze goen.

Kee Komma kënnt bei Kombinatioune mat eppes, näischt, wéineg, vill asw. plus einfachem ze-Infinitiv:

Hues du eppes fir z’iessen derbäi?
Hien huet vill ze schaffen.
Se hunn näischt ze räissen an näischt ze bäissen.

Mee: Dat ass eppes, fir mat an d’Paus ze huelen.

Wann den ze-Infinitiv vun engem Hëllefsverb (hunn, sinn) oder vun de Verbe schéngen oder brauchen ageleet gëtt, gëtt kee Komma gesat:

Mir brauchen net op hien ze waarden.
Dat schéngt nach net bei jidderengem ukomm ze sinn.
Hien huet dat net ze maachen.
Dozou ass näischt ze soen.
Du hues hei näischt ze radetten.

  • Fäll, an deenen e Komma gesat gëtt:

E Komma muss gesat ginn, wann d’Infinitivgrupp duerch eng Konjunktioun ageleet gëtt wéi:

  • fir … ze:
    Ech muss bis an d’Nopeschduerf fueren, fir Bréidercher ze kréien. Si si komm, fir mat hinnen ze schwätzen.
    Dat ass, fir Mippercher ze kréien. Dat ass, fir geckeg ze ginn.
    Hues du eppes derbäi, fir den Owend z’iessen?
    Hien ass prett, (fir) eis ze hëllefen. Mee: Hien ass prett ze hëllefen.
    Dat ass, fir datt ech weess, ewéi et geet.
  • amplaz … ze:
    Si sollten sech d’Hand reechen, amplaz d’Fauscht an der Täsch ze maachen.
    Sot frëndlech Bonjour, amplaz ze motzen.
  • ouni… ze:
    Laf net iwwer d’Strooss, ouni riets a lénks ze kucken.
    Maach, wat si seet, ouni ze maulen.
  • wéi … ze (däitsch als):
    Si hätt besser gehat, hiert Kand ze stéieren, wéi mat der Nopesch ze streiden.
    Et ass him näischt anescht iwweregbliwwen, wéi matzegoen.
  • ausser ... ze:
    Du kanns net dauernd an d’Vakanz goen, ausser du brauchs net méi schaffen ze goen.

E Komma muss gesat ginn, wann eng erweidert Infinitivgrupp:

vun engem Substantiv ofhänkt:

Et ass d’Fuerderung un d’Gewerkschaften, e Sozialplang auszeschaffen.
Et ass d’Fuerderung un d’Dokteren, de Patienten nozelauschteren.
Säi Wonsch huet sech net erfëllt, alles mat Zäit fäerdeg ze hunn.
De Gedanke war ze schéin, alles falen a leien ze loossen.
Si hunn sech fir d’Course ugemellt mam Zil, se héich ze gewannen.

ugekënnegt gëtt oder erëm opgeholl gëtt, mat engem Verweiswuert ewéi et, dat, dëst, domat, dorop, duerfir asw:

Et ass besser, direkt ze goen. Mee: Et ass besser ze goen.
Mat Leit ze dinn ze hunn, dat huet hir am meeschte Spaass gemaach.
An hiren Aen ass et wichteg, d’Patienten direkt ze behandelen
Elo kënnt et drop un, alles no Plang ze maachen.
Als Éischten iwwer d’Zillinn ze lafen, domat hat hien net gerechent.
Ech hunn hien dozou opgefuerdert, dat alles leien ze loossen.

An deenen anere Fäll ka bei engem erweiderten ze-Infinitiv e Komma gesat ginn, fir de Saz méi däitlech ze maachen:

Ech hu wéi laang probéiert(,) him unzeruffen.
En huet vergiess(,) him dat ze soen.
Hei ze wunnen(,) ass net grad bëlleg.
Déi nei Programmer probéieren(,) engem d’Liewe méi einfach ze maachen.

E Komma muss gesat ginn, fir Mëssverständnisser auszeschléissen:

Si beschléissen zesummen, ze hëllefen. Si beschléissen, zesummen ze hëllefen.
Mir verspriechen him, eppes Klenges bäizeleeën. Mir verspriechen, him eppes Klenges bäizeleeën.

Eng Partizipgrupp besteet aus engem Partizip plus eppes, wat dëse Partizip charakteriséiert:

  • Adverben: fatzeg geplot, gutt verpaakt, waarm ugedoen ...
  • Verbkomplementer: vum Liewen enttäuscht, wéi virdrunner scho beschwat

Meeschtens ass de Komma hei fakultativ:

Vun dësem Standpunkt aus gekuckt(,) gesäit dat ganz anescht aus.
Op d’Zuel vun de Mataarbechter bezunn(,) ass dat nëmmen e klengen Deel.
En ass(,) déif beleidegt(,) senger Wee gaangen.
Wéi scho gesot(,) ass dat do eréischt d’nächst Woch fäerdeg.
Esou gesinn(,) huet e Recht.
Streng geholl(,) kënne mer dat maachen.
Ech hunn(,) éierlech gesot(,) keng Zäit dofir.

Gëtt de Partizip nogestallt, gëtt e vum Saz mat engem Komma ofgetrennt:

En ass senger Wee gaangen, déif beleidegt.

De Partizip kann de Sujet vum Saz sinn. Da kënnt kee Komma:

Gutt geknat ass hallef verdaut.

Si gi mat Komma ofgetrennt:

De Pit, dee beschte Spiller vum Veräin, hält d’nächst Saison op.
Den Nico Helminger an de Guy Helminger, zwee Lëtzebuerger Auteuren, hunn och scho Präisser am Ausland kritt.
O jee, wat hues de dann do gestiicht? Här Séngels, kënnt Dir eis wgl. eng Hand upaken?

De Stréchpunkt gëtt da gesat, wann e Punkt ze staark an e Komma ze schwaach trennt. Et kënnt kee Sputt virdrun.

Agesat gëtt de Stréchpunkt:

  • bei Opzielungen, fir eenzel Gruppe besser vuneneen ze trennen:
    Mir hu gebak: Äppeltaarten, Eclairen a Rubbarbstäertercher; Karbrout, Bottermëllechbréidercher a Spelztrëtzen.
  • tëscht gläichrangege Sätz, déi enk matenee verbonne sinn:
    Dat Buch ass wierklech interessant; et si vill flott Iddien dran.

Den Doppelpunkt markéiert en Iwwergank oder kënnegt eppes un; dat kann och eng Opzielung sinn oder eng direkt Ried. Et kënnt kee Sputt virdrun.

Nom Doppelpunkt schreift ee grouss:

  • wann eng direkt Ried hannendrukënnt:
    No der Stonn huet si op eemol gefrot: „Hues du eigentlech alles verstanen haut?“
  • wann e selbstännege Saz hannendrukënnt:
    Et ass esou: Wann s du et haut net méchs, da muss de dech muer drëm këmmeren.
    D’Fro ass: Wat geschitt elo? Iwwerhaapt: Häss du dat da geduecht?

Wann dat, wat hannert dem Doppelpunkt kënnt, grammatikalesch zwar kee ganze Saz, ma awer als geschlossen Eenheet ka betruecht ginn, däerf een och groussschreiwen:

Ech hu seng Blénkzeeche gesinn: Alles an der Rei! (oder: alles an der Rei!).
Mir wossten nëmmen eppes: Séier fort! (oder: séier fort!)

Soss gëtt klenggeschriwwen:

Si haten alles agepaakt: déck Pulloveren, wëlle Strëmp, Händschen a Mutzen.
Nodeems ech alles iwwerduecht hat, hat ech mer et scho bal erwaart: datt hien net géif kommen.

Den Doppelpunkt gëtt och gebraucht, fir e Verhältnis tëscht Zuelen unzeginn:

Den F91 huet 3:4 géint de Progrès gewonnen.
D’Kaart ass am Moossstab 1:25000.
D’Chancë sti 50:50.
Et war eng kloer 5:1-Néierlag.
De Mulles gewënnt mat 6:3, 6:3 a 7:5.

Gelies gëtt den Doppelpunkt als zu (bei de Resultater vun engem Sportsmatch wéi am leschte Beispill ginn och dacks just d’Zuele gelies); virun an hannert dem Doppelpunkt kann een och e Sputt setzen.

De Gedankestréch kann eenzel am Saz gebraucht ginn oder awer an der Koppel. Eenzel steet de Gedankestréch tëscht Wierder oder Wuertgruppen a markéiert eng Paus, en Iwwergank oder eng besonnesch Betounung:

Flott ze kucken – einfach ze maachen (Titel)
Madrid – Roum – London
Einfach – séier – gutt (Reklamm)
D’Eeër derbäiginn – réieren – nach eemol waarm gi loossen – fäerdeg!
Ech koum an de Raum, hu ronderëm mech gekuckt an – do stoung et!

An Dialoge markéiert den einfache Gedankestréch de Spriecherwiessel.

„Komm emol kucken.“ – „Ech sinn direkt do.“

Gedankestrécher grenzen Zousätz, déi an de Saz geréckelt goufen, vun dësem Saz of. D’Trennung ass méi staark wéi beim Komma.

Enges Daags – et war am Dezember – koum en dunn erëm.
Enges Daags, et war am Dezember, koum en dunn erëm.

Wuertgruppen, déi duerch Gedankestrécher ofgesat sinn, kënnen en Ausruffzeechen oder Froenzeechen um Enn hunn:

An dunn huet hien – du gleefs et net! – eng fantastesch Ried gehalen.
An dunn huet hien – weess de dat nach? – eng fantastesch Ried gehalen.

Am Saz selwer stinn d’Sazzeechen esou, wéi wann dat Ageréckelt net do wier. Tëscht dem zweete Gedankestréch an dem Sazzeeche gëtt kee Sputt gelooss:

Si hunn decidéiert – an dat huet eis net iwwerrascht –, dass si ouni hien d’Geschäfter ofwéckelen.
An du sot hien him – en huet sech dobäi net emol ëmgedréit –: „Wann s du dat gleefs, brauchs de net méi erëmzekommen.“

Si trieden ëmmer an der Koppel op: um Ufank an um Enn vum jeeweilegen Text.

Mat Gänseféisercher kann een eenzel Wierder, Ausdréck, Titelen asw. ofgrenzen. Alternativ kann een eng aner Schrëftaart benotzen.

De Roman „Hannert dem Atlantik“ gëtt als „neie Lëtzebuerger Roman“ gefeiert.
„Am Pëtz do sëtzt de Kropemann“ ass den Ufank vun engem Gedicht vum Willy Goergen.
Nenn mer e puer Substantive mat der Endung „-heet“!
Wéi seet ee „merci“ op Suaheli?
Hues de scho „Kenns du dat Land?“ gelies?

Direkt Ried, Gedanken, Zitater stinn och tëscht Gänseféisercher:

„Wéi ech heemkoum“, sot si, „waren d’Rolllueden all erof.“
„Dat war et da wuel“, duecht hien.

Ass en Zitat méi laang, kann een en Doppelpunkt setzen:

Aus wéi engem Gedicht sinn dës Zeilen: „Muss een da fir all Maufel Brout – an dausend Ängschte schwiewen“?

Sazzeechen, déi zur Ried gehéieren, bleiwe bannent de Gänseféisercher.

Hie sot: „Ech kommen um 10 Auer.“

Bei direkter Ried, déi duerch e Begleetsaz ënnerbrach gëtt, gëtt all Deel vun der direkter Ried a Gänseféisercher gesat:

„Ech kommen um 10 Auer“, sot hien, „a bréngen alles mat.“

De Begleetsaz ka sech opdeelen:

Hie sot: „Ech kommen um 10 Auer“, an huet agehaangen.

Kënnt de Begleetsaz hannert der direkter Ried, gëtt mat Komma ofgetrennt, och dann, wann d’direkt Ried mat engem Ausruffzeechen oder Froenzeechen ofschléisst:

„Ech komme muer um 10 Auer“, huet hie versprach.
„Um wéi vill Auer kënns de?“, huet hie gefrot.
„Muer de Mueren“, sot hien, „gi mer zesumme Kaffi drénken.“

Ass déi direkt Ried net mat engem Begleetsaz verbonnen, steet d’Sazzeeche bannent de Gänseféisercher:

„Muer de Muere kommen ech um 10 Auer an da gi mer Kaffi drénken.“ Esou sot hien nach, ier en agehaangen huet.

Wann de Begleetsaz en Ausruffzeechen oder Froenzeeche verlaangt, kënnt dat hannert der direkter Ried: So him et riichteraus:

„Hal op!“! Firwat hues de net gesot: „Géi elo direkt!“?

Den Apostroph gëtt gesat fir ze markéieren, datt bei bestëmmte Wierder eppes ewechgelooss gouf. Dat gëllt virun allem fir schwaach Artikelen a kuerz Funktiounswierder mat e (cf. 2.3.3):

d’Haus, d’Këscht, d’Schosselen
eppes z’iessen, ’t ass kal

Wa geschwate Sprooch verschrëftlecht gëtt, markéiert den Apostroph ewechgeloosse Wuertdeeler:

Da’s (Dat ass) domm gaang Hues de s’all gesinn?
Hues d’et gesinn? oder: Hues de ’t gesinn?

A Gedichter steet muenchmol den Apostroph fir ewechgeloosse Buschtawen oder Wuertdeeler, fir op déi richteg Silbenzuel ze kommen:

Se sangen d’Biergerjongen
se maache Paangechsdeeg,
se heesche Bier’n a Bounen:
Speck, Är mä keng Streech.

(Michel Rodange. Renert. IX. Gesank. 345-352 aus: 190 Joer Michel Rodange. Gemeng Waldbëlleg, 2017. S. 70)

Bemierkungen:

  • Wa Pronomen (de/d’, se/s’), Artikelen (déi/d’) oder aner Funktiounswierder (ze/z’) hanne gekierzt ginn, kënnt kee Sputt hannert dem Apostroph:
    Has d’n e gesinn? D’Kanner hate vill z’entdecken
  • Wa Pronomen (et/’t, hien/’n) vir gekierzt ginn, gëtt e Sputt virun den Apostroph gesat:
    Huet hien ’t scho gefrot? Ass ’n och do?
  • Wann eenzel Wierder vun anere Wuertaarte gekierzt ginn, gëtt virun dem respektiv hannert dem Apostroph e Sputt gesat:
    Salut an ’n Owend alleguer! Bass du na’ bliwwen?

Bei Zuelen deelt de Komma den Dezimaldeel of vun der ganzer Zuel:

3,25
100,7

Fir d’Dausendertrennung gëtt fir eng besser Liesbarkeet e Sputt oder e Punkt geholl; dës Trennung ass fakultativ:

100 000 oder 100.000 oder 100000;
123 890,45 oder 123.890,45 oder 123890,45

Bemierkung: An England an an Amerika huet de Punkt bei den Zuelen d’Funktioun, den Dezimaldeel ofzegrenzen, an de Komma deelt Dausendergruppen:

10,843.25 amplaz 10 843,25

11. D'Buschtawen an d'Lauter

Dës Iwwersiicht orientéiert sech un de Prinzipie vun der Internationaler Phoneetescher Associatioun (IPA) an ass fir d'Lëtzebuergescht ausgeschafft gi vun:

Gilles, Peter & Trouvain, Jürgen (2013): [Illustrations of the IPA] Luxembourgish. Journal of the International Phonetic Association 43: 67-74.

Méi Informatioune fënnt een och um Fuerschungsportal infolux vum Institut fir lëtzebuergesch Sprooch- a Literaturwëssenschaft op der Universitéit Lëtzebuerg:

https://infolux.uni.lu/phonetik/lautstruktur-des-luxemburgischen/

Dat phoneetescht Zeechen ass rout geschriwwen, déi concernéiert Buschtawen an d‘Beispillwierder si fett.

D’Buschtawe mat Accent oder Ëmlaut ä, ë, é, ö, ü sti respektiv bei a, e, o, u.

 

a

[a:]

Kap

a

[ɑ]

Mann

ä

[æ]

Männer

aa

[a:]

aacht

äer

[εɐ]

Häerz

ai

[ɑɪ]

Lais

äi

[æ:ɪ]

Zäit

är

[εɐ]

Kär

au

[æ:ʊ]

Laus

au

[ɑʊ]

Auto

b

[b]

Ball

b

[p]

ob

bb

[b]

labber

bb

[p]

Robb

c

[k]

Locatioun

c

[s]

merci

ch

[ɕ]

Liicht

ch

[k]

sechs

ch

[x]

Kuch

ch

[ʃ]

Chef

ck

[k]

kucken

d

[d]

déi

d

[t]

Geld

dd

[d]

Äddi

dd

[t]

Lidd

e

[e:]

Meter

e

[e]

keng

e

[ə]

net

e

[æ]

hell

é

[e]

Méck

ë

[ə]

dënn

ee

[e:]

Eemer

ei

[ɑɪ]

Steieren

éi

[ɜɪ]

véier

er

[ɐ]

Eemer

f

[f]

Faarf

ff

[f]

Peffer

g

[g]

Geess

g

[k]

Drog

g

[ʒ]

Regierung

g

[ɕ]

richteg

g

[ɣ]

Kugel

g

[x]

Dag

gg

[g]

Bagger

gg

[k]

Dogg

h

[h]

hei

i

[i:]

riseg

i

[i]

midd

ie

[iə]

hien

ie

[i:]

Fantasie

ii

[i:]

Biischt

j

[j]

Joer

j

[ʑ]

jéimeren

j

[ʒ]

Jackett

j

[ʤ]

Jeans

k

[k]

Keess

l

[l]

Leit

ll

[l]

Abrëll

m

[m]

Mann

mm

[m]

ëmmer

n

[n]

Nues

ng

[ŋ]

brong

nk

[ŋk]

jonk

nn

[n]

kënnen

o

[o:]

Schof

o

[o]

Loft

ö

[ø:]

blöd

oo

[o:]

Sprooch

ou

[əʊ]

Schoul

ou

[u:]

Routine

p

[p]

paken

pp

[p]

Kapp

qu

[kw]

Quell

qu

[k]

Casque

r

[ʀ]

Rou

rr

[ʀ]

Terrain

s

[s]

lues

s

[z]

Tasen

sch

[ʃ]

Schoul

sp

[ʃp]

Spuet

ss

[s]

Taass

st

[ʃt]

Steen

t

[t]

Téi

tt

[t]

Fett

u

[u:]

Tut

u

[u]

gutt

ü

[y:]

Süden

ü

[y]

Küst

ue

[uə]

huet

uu

[u:]

Duuscht

v

[f]

véier

v

[v]

Vëlo

w

[v]

wëschen

w

[f]

Léiw

w

[w]

schwaarz

ww

[v]

Hiwwel

x

[ks]

Box

y

[i]

Typ

y

[i:]

Analys

y

[y:]

Python

z

[ts]

Zuch
12. Iwwerbléck vun de Konsonanten am Lëtzebuergeschen

12.1 Obstruenten

[p]

paken

Kapp

ob

[b]

baken

bléien

labber

[t]

Téi

fett

Geld

[d]

déi

Dauf

Äddi

[k]

Keess

kucken

Locatioun

[g]

Geess

goen

Bagger

[f]

fëschen

Peffer

véier

[v]

wëschen

Hiwwel

Vakanz

[s]

Taass

lues

Merci

[z]

Tasen

Summer

Salz

[ʃ]

Biischt

Steen

Chef

[ʒ]

Jackett

just

Regierung

[ɕ]

Liicht

sécher

richteg

[ʑ]

Spigel

héijen

eegen

[x]

Kuch

aacht

Dag

[ɣ]

Kugel

Jugend

verlugen

[h]

hei

haut

unhalen

       

[ts]

Zuch

schwätzen

nuets

[ʧ]

Rutsch

Kutsch

däitsch

13. Iwwerbléck vun de Vokaler am Lëtzebuergeschen

monophthongen

All einfache Vokal (Monophthong) an all Duebellaut (Diphthong) steet hei drënner am Vokalvéiereck, deen d’Positioun vun der Zong ongeféier erëmgëtt. Fir all Vokal ass dat phoneetescht Zeechen uginn, an et stinn och zwee Wierder als Beispill derbäi.

Bemierkung: ɐ kënnt just onbetount vir.

Fir geléinte Wierder aus dem Franséische sinn zousätzlech nach déi dräi Nasalvokaler ɛ̃ (Timber), ɑ̃ (Arrangement) an ɔ̃ (Bonbon) unzehuelen. Donieft kënnen heiansdo och weider phoneetesch Eegenschafte vum Franséischen an d’Lëtzebuergescht iwwerholl ginn, z. B. den [wɑ] an Toilette. D’Aussprooch an d’Schreifweis riichte sech an deene Fäll nom Franséischen.

Laang Vokaler

Kuerz Vokaler

Onbetount Vokaler

[i:]

Liicht

riseg

[i]

midd

Hiwwel

[ə]

fuddelen

Schampes

[e:]

Keess

Meter

[e]

Méck

kéng

[ɐ]

Kanner

Auer

[ɛ:]

Stären

Päerd

[ə]

dënn

net

      
     

[æ]

hell

Männer

      

[a:]

aacht

Kap

[ɑ]

Kapp

blann

      

[o:]

Sprooch

Schof

[o]

Loft

Sproch

      

[u:]

Duuscht

Tut

[u]

gutt

Pull

      

diphthongen

[ɜɪ]

fréi

schéin

[æ:ɪ]

Zäit

wäiss

[ɑɪ]

Leit

Weis

[iə]

hien

Wieder

[əʊ]

Schoul

Kou

[æ:ʊ]

Raum

Laus

[ɑʊ]

raumen

Auto

[uə]

Tuerm

retour

A geléinte Wierder kënnt doriwwer eraus nach den Diphthong [ɔɪ] vir, geschriwwen dann als eu, äu oder oi (Europa, enttäuscht, Boiler). Dee Laut an de Wierder Moien, moies ass keen Diphthong, well e sech op zwou Silbe verdeelt [mɔ-jən].